GUILLELMUS APULIENSIS
(fl. 1090s)

GESTA ROBERTI WISCARDI

INCIPIT PROLOGUS GUILLERMI APULIENSIS
IN GESTA ROBERTI WISCARDI

Gesta ducum veterum veteres cecinere poetae;
Aggrediar vates novus edere gesta novorum.
Dicere fert animus, quo gens normannica ductu
Venerit Italiam, fuerit quae causa morandi,
Quosve secuta duces Latii sit adepta triumphum.
Parce tuo vati pro viribus alta canenti,
Clara, Rogere, ducis Roberti dignaque proles,
Imperio cuius parere parata voluntas
Me facit audacem: quia vires quas labor artis
Ingeniumque negat, devotio pura ministrat.
Et patris Urbani reverenda petitio segnem
Esse vetat; quia plus timeo peccare negando
Tanti pontificis quam iussa benigna sequendo.

EXPLICIT PROLOGUS. INCIPIUNT GESTA

LIBER PRIMUS

Postquam complacuit regi mutare potenti
Tempora cum regnis, ut Graecis Apula tellus
Iam possessa diu non amplius incoleretur,
Gens Normannorum feritate insignis equestri
Intrat, et expulsis Latio dominatur Achivis.
Hos quando ventus, quem lingua soli genialis
Nort vocat, advexit boreas regionis ad oras
A qua digressi fines petiere latinos,
Et man est apud hos, homo quod perhibetur apud nos,
Normanni dicuntur, id est homines boreales.
Horum nonnulli Gargani culmina montis
Conscendere, tibi, Michael archangele, voti
Debita solventes. Ibi quendam conspicientes
More virum Graeco vestitum, nomine Melum,
Exulis ignotam vestem capitique ligato
Insolitos mitrae mirantur adesse rotatus.
Hunc dum conspiciunt, quis et unde sit ipse requirunt.
Se Langobardum natu civemque fuisse
Ingenuum Bari, patriis respondit at esse
Finibus extorrem Graeca feritate coactum.
Exilio cuius dum Galli compaterentur,
« Quam facilem reditum, si vos velletis, haberem,
Nos aliquot vestra de gente iuvantibus » inquit.
Testabatur enim cito Graecos esse fugandos
Auxiliis horum, facili comitante labore.
Illi donandum patriae munimine gentis
Hunc celeri spondent, ubi forte redire licebit.

Ad fines igitur postquam rediere paternos,
Coeperunt animos mox sollicitare suorum
Italiam secum peterent. Narratur et illis
Appula fertilitas ignaviaque insita genti.
Sola quibus peragi possit via ferre monentur;
Tutor ibi prudens promittitur inveniendus,
Quo duce de Graecis facilis victoria fiat.
Arrectis igitur multorum mentibus ire
Pars parat, exiguae vel opes aderant quia nullae,
Pars quia de magnis maiora subire volebant:
Est adquirendi simul omnibus una libido.
Aggrediuntur iter, sumptis quae cuique videtur
Ferre necesse viam pro viribus ad peragendam.
Postquam gens Romam Normannica transit inermis,
Fessa labore viae Campanis substitit oris:
Fama volat Latio Normannos applicuisse.
Melus ut Italiam Gallos cognovit adisse,
Ocius accessit; dedit arma carentibus armis;
Armatos secum comites properare coegit.
Hactenus insolitas hac tempestate Latini
Innumeras cecidisse nives mirantur, et harum
Casibus extinctae pleraeque fuere ferarum,
Nec fuit arboribus fas inde resurgere lapsis.
Huius portenti post visum, vere sequenti,
Emptis Normannos Campanis partibus armis
Invadenda furens loca duxit ad Appula Melus.
Hunc habuere ducem sibi gens Normannica primum
Partibus Italiae. Gallos tremit Appulus omnis,
Quorum praevalido multi periere rigore.
Turnicii tandem rumor pervenit ad aures,
Qui catapan fuerat Graecorum missus ab urbe
Cui Constantinus nomen dedit editor urbis,
Et Constantinus pariterque Basilius illi
Tunc dominabantur, Gallos venisse feroces
Conductu Meli, qui factus utrique rebellis
Appula Normannos loca depopulanda monebat.
His ita Turnicio fama referente relatis,
Agmina Graecorum propere direxit in hostes.
Non etenim per se certamina prima paravit,
Sed per legatum, cognomen cui Pacianus
Et Leo nomen erat, qui iuxta fluminis undam
Nomine Fertorii—locus est et Arenula dictus—
Deduxit secum multos ad bella Pelasgos.
Maii mensis erant aptissima tempora Marti:
Hoc ad bella solent procedere tempore reges.
Fortunaque pari primo pugnatur utrimque.
Auctis militibus comites fuit inde secutus
Turnicius, sed terga dedit victusque recessit.
Conflictu belli Pacianus corruit huius.
Normannis auget validas victoria vires,
Expertis Graecos nullius roboris esse,
Quos non audaces sed cognovere fugaces.
Imperii fama insinuat rectoribus arva
Appula Normannos Melo duce depopulari.
Hunc, his auditis, sibi curia iudicat hostem;
Si capitur, capitis fieri caesura iubetur.
Multa Graecorum cum gente Basilius ire
Iussus, in hunc audax anno movet arma sequenti,
Cui catapan facto cognomen erat Bagianus.
Quod catapan Graeci, nos iuxta dicimus omne.
Quisquis apud Danaos vice fungitur huius honoris,
Dispositor populi parat omne quod expedit illi,
Et iuxta quod cuique dari decet omne ministrat.
Vicinus Cannis qua defluit Aufidus amnis,
Circiter Octobris pugnatur utrimque Kalendas.
Cum modica non gente valens obsistere Melus
Terga dedit, magna spoliatus parte suorum.
Et puduit victum patria tellure morari;
Samnites adiit superatus, ibique moratur.
Post Alemannorum petiit suffragia regis
Henrici, solito placidus qui more precantem
Suscipit, auxilii promittens dona propinqui.
At Melus regredi praeventus morte nequivit.
Henricus sepelit rex hunc ut regius est mos.
Funeris exequias comitatus adusque sepulcrum,
Carmine regali tumulum decoravit humati.
Defuncto Melo, cuius suffragia Galli
Affore sperabant, spe tota deficientes
Campanae maesti redeunt regionis ad oras.
Atque locis nullis figunt temptoria certis.
Perterrebat eos plebs paucificata suorum,
Viribus et validis circumstans plurimus hostis;
Quare nullus eis tutus locus esse videtur,
Montibus interdum, nunc vallibus inde remotis.
Sed cum iam nullum sperarent posse parari
Auxilium—victis incommoda quippe videntur
Omnia, victores fors creditur ipsa iuvare—
Cumque vagi, instabiles, iam per loca multa vagantes,
Nullis sede locis possent insistere certa,
Consilium tandem dat rixa propinqua morandi.
Nam Longobardo, norant cui robur adesse
Maius, adhaerebant, aderantque fideliter eius
Auxiliis, huius quo per famulamina tuti
A reliquis fierent, et eorum nacta secundos
Successus belli clarescere fama valeret.
Hac ratione loco metantur castra decenti,
Qui limphis, herbis simul arboribusque redundans
Omne ministrabat populo quod habere necesse est.
Egregium quendam mox elegere suorum,
Nomine Rannulfum, qui princeps agminis esset,
Cuius mandatis fas contradicere non sit.
Cumque locum primae sedis munire pararent,
Undique densa palus, nec non et multa coaxans
Copia ranarum prohibet munimina sedis.
Haut procul inde suis alium stationibus aptum
Invenere locum, quem nullo dante iuvamen
Cultorum patriae, pro se munire tuendis
Conantur. Sic se facto munimine cuidam,
Qui princeps Capuanus erat, coniungere gaudent.
Principibus Latii prior atque potentior ipse
Tunc erat. Affines properant hoc principe tuti
Devastare locos, hostesque viriliter angunt.
Sed quia mundanae mentis meditamina prona
Sunt ad avaritiam, vincitque pecunia passim,
Nunc hoc nunc illo contempto, plus tribuenti
Semper adhaerebant; servire libentius illi
Omnes gaudebant, a quo plus accipiebant,
Bella magis populi quam foedera pacis amantes;
Servitiique vices pro viribus et ratione
Temporis expendunt; plus dantem pluris habebant.
Illis principibus dominandi magna libido
Bella ministrabat. Vult quisque potentior esse,
Alter et alterius molitur iura subire.
Procedunt lites hoc fomite, proelia, mortes;
Inter mortales ideo mala plurima crescunt.
Heu miseri, mundo quicquid conantur inane est:
Innumeros vana passi pro laude labores,
Plus cruciabuntur postquam mundana relinquent.
Numquam Normannis, ne poena rediret in ipsos,
Longobardorum placuit victoria prorsus.
Funditus everti discordem quemque vetabat
Nunc favor additus his, et nunc favor additus illis.
Decipit Ausonios prudentia Gallica; nullum
Plena lance capi permittit ab hoste triumphum.
Sic desperatos Latii discordia Gallos
Ad spem, quae fuerat prius extirpata, reformat.
Et vires et opes augmentum sic capiebant.
Si vicinorum quis perniciosus ad ipsos
Confugiebat, eum gratanter suscipiebant.
Moribus et lingua, quoscumque venire videbant,
Informant propria, gens efficiatur ut una.
Post annos aliquot, Gallorum exercitus urbem
Condidit Aversam Rannulfo consule tutus.
Hic opibus plenus locus utilis est et amoenus;
Non sata, non fructus, non prata arbustaque desunt.
Nullus in orbe locus iocundior. Hunc generosi
Consulis elegit prudentia praememorati.
Huius praeclara processit stirpe Ricardus
Qui post successit, quo non animosior ullus,
Nemo magis largus. Qui non virtute minorem
Iordanem genuit, Iordanis et inde Ricardum;
Iamque viro vires condignas fert adolescens.
Moenibus Aversa Rannulfus ab urbe peractis
Ad patriam misit legatos, qui properare
Normannos facerent, et quam sit amoena referrent
Appula fertilitas; inopes fore mox opulentos,
Divitibus multo plus polliceantur habendum.
Talibus auditis, et egentes et locupletes
Adveniunt multi; properat quod fasce levetur
Paupertatis inops, ac quaerat ut optima dives.
Interea multo decurso tempore, nullus
Partibus Ausoniis Gallorum terror habetur,
Ex quo Normannos catapan abscedere fecit
Imperii Melum superando Basilius hostem.
Aversam subito venit Hardoinus, et inde
Pluribus abductis secum, tremit Appulus omnis.
Is Lambardus erat, Graecosque fugare volebat.
Cur inimicus eis, cur Gallos duxerit, edam.
Dum sedi Michael Epilenticus imperiali
Praesidet, in Siculos hostes iubet arma moveri,
Qui fines Calabros non cessant depopulari.
Dirigitur Michael Dochianus ad id peragendum,
Qui multis equitum peditumque potenter in arma
Undique collectis, Siculos compescuit hostes.
Inter collectos erat Hardoinus, et eius
Asseculae quidam, Graecorum caede relicti,
Plebs Lambardorum Gallis admixta quibusdam,
Qui profugi fuerant ubi bella Basilius egit.
Cumque triumphato remeans Dochianus ab hoste
Praemia militibus Regina solveret urbe,
Graecis donatis, nichil Ardoinus habere
Donorum potuit, miser immunisque remansit.
Convenit inde suos iratus et arguit Argos
Turpis avaritiae, populo quia dantur inerti
Munera danda viris, cum sit quasi femina Graecus.
Iratus Michael propter convicia iussit
Graecorum ritu caedendus ut exueretur,
Corrigiis caesum graviter peccasse puderet.
Dedecoris tanti cruciatibus exagitatus,
Mulctae commissum non dimissurus inultum,
Clam cum gente sua Graecorum castra reliquit.
Missa Pelasgorum manus hunc ut persequeretur
Repperit in campo. Cum quo confligere temptans,
Cedit, et occisis decies ibi quinque Pelasgis
Aversam properat. Normannis omnia narrat
Quae sibi contigerant, vehementer et increpat illos,
Appula multimodae cum terra sit utilitatis,
Femineis Graecis cur permittatur haberi,
Cum genus ignavum sit, quod comes ebrietatis
Crapula dissolvat, minimo saepe hoste fugatos
Vestituque graves, non armis asserit aptos.
Normanni, quamvis Danaum virtute coacti
Appula rura prius dimittere, rursus adire
Hoc stimulante parant, numero cum viribus aucto.
Omnes conveniunt, et bis sex nobiliores,
Quos genus et gravitas morum decorabat et aetas,
Elegere duces. Provectis ad comitatum
His alii parent: comitatus nomen honoris
Quo donantur, erat. Hi totas undique terras12 -
Divisere sibi nisi fors inimica repugnet.
Singula proponunt loca, quae contingere sorte
Cuique duci debent, et quaeque tributa locorum.
Hac ad bella simul festinant condicione.
Nullus tunc Italis exercitus imperialis
Partibus audiri, Graecorum tota quieta
Res erat, et solum tranquillo tempore bellum
Adversus Siculos agitari fama ferebat.
Appula Normannis intrantibus arva, repente
Melfia capta fuit. Quicquid praedantur, ad illam
Urbem deducunt. Hac sede Basilius ante,
Quem supra memini, modicas fabricaverat aedes,
Esse locum cernens inopinae commoditatis.
Accessu populi nunc urbs illustris habetur,
Finibus Italiae celeberrima, dives amoeni
Fertilitate loci, Cereris nec egena nec amnis,
Et qua parte sita est, insignis honore ducali.
Audito reditu Siculis Michaelis ab oris,
Sese ad bella parant Normanni, copia quamvis
Multa sit Argorum, sua quam paucissima gens sit.
Nam pedites tantum quingentos turba pedestris,
Et septingentos comitatus habebat equestris;
Obtectos clipeis paucos lorica tuetur.
Armati pedites dextrum laevumque monentur
Circumstare latus; aliquot sociantur equestres,
Firmior ut peditum plebs sit comitantibus illis.
His interdicunt omnino recedere campo,
Ut recipi valeant, si forte fugentur ab hoste.
Taliter instructis illis et utrimque locatis,
Digreditur cuneus longe paulisper equestris.
Contra quos cuneus Graecorum mittitur unus.
Non etenim totas Danai laxare cohortes
Primo Marte solent; legionem sed prius unam,
Inde aliam mittunt ut virtus aucta suorum
Hostes debilitet, terroremque augeat illis.
Sic equitum princeps, obniti dum videt hostes,
Cum magis electo qui restat milite secum
Proripitur subito, viresque retundere prorsus
Sic solet hostiles, animos reparando suorum.
Utrorumque acie conserta, maxima pugna
Fit iuxta rapidas Lebenti fluminis undas.
Vincuntur Danai; Gallorum exercitus illos
Fortiter insequitur; caesorum corpora multa
Appula planicies, fluvius sed plura recepit.
Gens Argiva quidem, nimio perculsa pavore,
Dum tremebunda fugit, non asperitate locorum,
Non prohibetur aquis vehementibus ut fugitiva
Non se praecipitet. Plures in flumine mersos
Alveus involvit, quam morti traderet ensis.
Hos iaculis, illos gladiis gens Gallica stravit,
Fitque modis variis Graecorum maxima caedes.
Cum paucis montem Michael elapsus adivit,
Vicinos montes superare cacumine visum.
Gallorum vires victoria mentibus auget,
Nec contra Danaos iam bella gerenda pavescunt.
Haut secus accipiter solitus captare minores
Indubitanter aves, dubitans maioris inire
Alitis assultum, poterit si forte vel unam
Essuperare gruem, non inde timebit olorem,
Et magnis avibus iam nil obstare pavebit.
Agmine collecto Graecorum, rursus ad amnem
Cannis adfinem, qui dicitur Aufidus, omnes
Quos secum potuit Michael deducere duxit.
Ad pugnam Galli redeunt. Ut cesserat ante,
Cedit eis Michael. Victi fugere Pelasgi;
Caeduntur multi; labentis equo Dokiani
Armigeri auxilio servatur vita fugacis.
Corruit offenso pede forte caballus ad amnis
Ingressum. Michael manibus iam pene tenendus
Hostilis turbae, proprium ducente ministro
Est elapsus equum. Normanni plus animantur,
Quo magis augetur felix succesus in armis.
Pelusii montis Michael petit ardua victus.
Hinc exercitui Graecorum nuncia mittit,
Qui Siculis inerat tunc partibus, ut reparandis
Viribus accedat, quibus hoste fugatus egebat.

Melfia Normannis victoribus ut repetatur
Complacet. Hic spoliis collectis gentis Achaeae
Stant aliquantisper tranquilla pace quieti.
Pro numero comitum bis sex statuere plateas,
Atque domus comitum totidem fabricantur in urbe.
Sed quia terrigenis terreni semper honores
Invidiam pariunt, comitum mandata recusant
Quos sibi praetulerant Galli servare feroces.
Indigenam Latii propriae praeponere genti
Dilexere magis. Beneventi principis huius
Nomen Adenolfus; quos forsitan ipse vel aurum
Dando vel argentum, pacti mutare prioris
Compulerat votum: quid non compellit inire
Ambitio census? sanos evertere sensus
Haec valet, ac fidei Agidos dissolvere nexus.

Postquam delatos Dochiani exercitus audit
Partibus in Siculis apices, et de reparandis
Viribus admonitus, Dochianum novit egentem
Auxilio, properat Calabrisque virisque quibusque
Undique collectis, it ad ulciscenda suorum
Corpora, quae campis et aquis inhumata iacebant.
Cum Graecis aderant quidam, quos pessimus error
Fecerat amentes, et ab ipso nomen habebant:
Plebs solet ista Patrem cum Christo dicere passum,
Et fronti digito signum crucis imprimit uno;
Non aliam Nati personam quam Patris esse,
Hanc etiam Sancti Spiramirus esse docebant.
Hi simul ad bellum properant, mens omnibus una,
Vires quas Michael amiserat ut reparentur.
Hunc tamen esse ducem vetat amplius agminis huius,
Imperii sub quo Romani cura manebat.
Contra Normannos quia nullum prosperitatis
Successum obtinuit, iubet Exaugustus ut huius
Officium subeat, Danaos in proelia ducat.
Dicitur hunc victor genuisse Basilius ille,
Qui duce sub Melo Gallos dare terga coegit.
Inde redit Siculas Michael Dochianus ad oras.
Exaugustus eos, quorum sibi tradita cura est,
Taliter alloquitur: « Prudentia vestra virili
Condicione vigens, non vos permittat habere
Cor muliebre, viri. Quae vos ignavia semper
Cogit inire fugam? Memores estote priorum,
Quorum strenuitas totum sibi subdidit orbem.
Hector Achilleis fortissimus occidit armis.
Troia Michaenei ruit ignibus usta furoris.
Philippi quantus fuerit vigor, India novit;
Huius Alexander proles fortissima nonne
Fortia multorum subiecit regna Pelasgis?
Partibus occiduis Graecorum fama timori
Omrubus et mundi regionibus esse solebat.
Quae gens audito Graecorum nomine stare
Audebat campo? Vix oppida, castra, vel urbes
Reddebant tutos ab eorum viribus hostes.
State, precor, validi, memores virtutis avitae,
Degeneresque pedum non vos fiducia reddat.
Hosti adimit vires, qui stare viriliter audet.
Procurate sequi vestigia prima parentum,
Iam fuga displiceat; totus vos sentiat orbis
Fortes esse viros. Non est ad bella timendus
Francorum populus, numeroque et viribus impar ».
His dictis animos Graecorum accendit, et omnes
Praecipit Argolicos montana relinquere, campi
Quaerere planiciem; campis et castra locavit.
Exploratores Galli misere, paratus
Ut Danaum videant. Referunt ad bella paratos,
Et non mutata mutatum gente magistrum.
Nil metuunt. Multi sociis in monte relictis,
Quo tuti redeant, fuerit si forte necesse,
Indigenae Danais descendunt auxiliari.
Campi planicie populus convenit uterque.
Pugna fit inde gravis. Ut vincat uterque laborat.
Nunc hi, nunc illi fugiuntque fugantque fugantes.
Cumque diu pugnam Gallis patientibus Argi
Acriter instarent victores iam prope facti,
Proripitur subito medios Gualterus in hostes,
Normannos hortans ad bella redire fugaces.
Ipse electorum comitum fuit unus, Amici
Filius insignis. Nullum certamen Achivi
Experti gravius; sed plurimus hic quia miles
Occidit, heroes multi simul interiere.
Ductus Adenolfi miser Exaugustus ad urbem
Praecedebat equum victoris, ab hoste ligatus
Ostentare sui pompam cupiente triumphi.

Ter Gallis anno victoria contigit illo.
Confusis Danais iam spes est nulla trophaei.
Omnia praeclarum super Appula moenia Barum,
Illis temporibus, Monopolis et Iuvenacus,
Atque urbes aliae quam plures, foedere spreto
Graecorum, pactum cum Francigenis iniere.

Inde manere Deo nolente diucius eius
Imperium, moritur Michael, Michaele nepote
Succedente sibi, qui Constantinus et idem
Nomine dictus erat. Quendam, solamen ut inde
Auxilii caperet gens Appula, Sinodianum
Destinat. Hic veniens et primo appulsus Hydruntum,
Legatos socias Francorum misit ad urbes,
Se recipi rogitans. Nolunt parere roganti.
Militiam reparare cupit; sed milite multo
Caeso ac disperso, paucos retinere valebat.
Sinodianus ob hoc muros non deserit urbis.
Hunc tamen edictum facit imperiale reverti.
Multa per hoc tempus sibi promittente Salerni
Principe Guaimano, Normanmica gens famulatum
Spernit Adenolfi. Sed se tantummodo cives
Aversae dederant dicioni Guaimarianae;
Nam reliqui Galli, quos Appula terra tenebat,
Argiroo Meli genito servire volebant.
Nam pater ipsius prior introducere Gallos,
His et in Italia studuit dare munera primus.
Argirous pauper, licet audax et generosus,
Se tantae genti dominari posse negavit,
Cum nichil argenti valeat praebere vel auri
Hi se non aurum profitentur amare, sed ipsum,
Cuius eis placidus fuerat pater. Ipse precantem
Exaudit populum; nocturno tempore secum
Deducit Barum natu sensuque priores,
Quos sancti ductos Apollinaris ad aedem
Taliter affatur: « Pretii cum nulla facultas
Sit mihi, quo possim populum donare potentem,
Cur populus vester me vult sibi praefore, miror.
Vos etenim novi diversis rebus egere;
Quas cum non dedero, me non dare posse dolebo ».
Illi respondent: « Nostrum te principe nullus
Pauper erit vel egens, duce te fortuna favebit,
Consiliique vias, duce quas genitore solebat
Pandere, te nobis effecto principe pandet ».
Hoc ubi dixerunt, sublimant protinus illum
Omnes unanimes. Communi fit prece princeps.
Interea magno Danaum comitante paratu,
Nequitia plenus venit Maniacus Idrontum,
Imperio Latium iussus Michaelis adire.
Is praeter formam nil dignum laude gerebat.
Mente superbus erat, dira feritate redundans.
Classibus Idronti dimissis, agmen iniquum
Francis conpactas invadere commovet urbes,
Et Monopoleis primum diffunditur arvis.
Interimit multos Maniacus, et arbore quosdam
Suspensos, alios truncato vertice mactat.
Caedis inauditum genus exercere tirannus
Audet in infantes, viventis adhuc quia capti
Corpus humo sepelit pueri, caput eminet extra.
Sic perimit multos, et nulli parcere curat.
Post haec Matheram, qua fixa fuisse feruntur
Poeni castra ducis, cum subderet Annibal Afris
Italiam, Maniacus adit; campisque ducentos
Agricolas captos furibunda mente trucidat.
Non puer aut vetulus, non monachus atque sacerdos
Impunitus erat; nulli miseratur iniquus.

Interea Michael, qui miserat hunc Maniacum,
Captus caecatur, caecatus ab arce fugatur.
Hoc fecere Zoe simul et Teodora sorores.

Prima fuit patrui coniunx Michaelis adusque
Huius successum; cum qua quia noluit ipse
Partiri regnum, ratus hanc prohibente senatu
Exheredandam, privatur lumine captus.
Est Constantino sociata Zoe Monomacho.
Huic inimicus erat Maniacus, et hic Maniaco,
Alterius quoniam fuit alter abusus amica.

Zelotypo imperii Monomacho tradita sedes
Concussit mentem nimio terrore tiranni,
Et probrosa refert odiis agitatus et ira;

Omnibus et, secum quos duxerat, imperat Argis,
Principe se facto, iam nullus obediat illi.

Assumens habitum sibi perfidus imperialem
Imperii sancti non nomen adire veretur.

Postquam suscepit solii Monomachus honorem,
Argiroo mandat studeat convertere Gallos,
Procuretque suis sociare fidelibus illos,

Et promittit eis se praemia magna daturum.
Argirous, nolens sibi desit ut imperialis
Gratia, Normannos compescit ab obsidione

Trani, quod solum tunc agmina Graeca fovebat,
Confinesque locos desistit depopulari.
Nuncius interea qui venerat imperialis,

Maxima dona ferens, capitur miser a Maniaco.
Diversas poenas adhibens et stercus equinum
Purgamento inmixto naribus, auribus, ori,

Hunc facit affligi graviter, stabuloque necari.
Ipse videns auri tantum se pondus habere,
Extolli nimium cepit. Redit inde Tarentum,

Atque auri multum, quo plus sibi concilientur,
Erogat Argolicis. Assumitur imperialis
Purpura; pes dexter decoratur pelle rubenti,
Qua solet imperii qui curam suscipit uti.
Inde venit multo vallatus milite Barum,
Argiroum sperans promissis fallere posse,
Ut collega suus fieret contra Monomachi
Imperium. Gallos etiam sibi pacificare
Temptabat, quorum si posset habere iuvamen,
Caedere posse suis sperabat viribus hostem,
Et Constantino facili diadema labore
Ablatum retinere sibi. Quod sperat inane est.
Nam neque Normannos nec eorum vertere mentem
Principis evaluit, contemptus at inde recessit.
Unde furore gravi plenus, quia spretus abibat,
Quatuor in partes diviso milite, mandat
Pergere praedatum. Circumcursantibus ipsis,
Est hominum, pecorum pars maxima ducta Tarentum.
A Constantino sub eodem tempore missis
Argirous multis auri argentique talentis
Normannos donans, sibi postulat auxiliari,
Auxiliis horum Maniacus ut occidat hostis
Imperii sancti; sic plurima promerituros
Hoste triumphato pro votis asserit illos.
Quam plures igitur Normannos non amor aeris,
Sed ducis Argiroi, Maniaco reddidit hostes.
Aversae comites etiam cum pluribus ultro
Advenere suis. Tancredi filius, horum
Maxima spes, aderat Guillermus ad arma paratus,
Hunc Drincanocto comitem comitante Radulfo,
Qui post Rannulfi discessum praefuit urbi.
Terrebat Danaos Guilermi nobile nomen;
Is quia fortis erat, est ferrea dictus habere
Brachia, nam validas vires animumque gerebat.
Huius Robertus frater fuit ille, ducatum
Qui post optinuit, Guiscardus ad omnia prudens.
Tantorum comitum comitatu fisus in hostem
Argirous properat. Taram Maniacus ad amnem
Venerat, his inibi metatus castra diebus.
At non audito tantae subsistere gentis
Praevalet adventu conclusus in urbe Tarenti.
Ad fluvium Galli veniunt; castrisque repertis
Graecorum vacuis, loca pontis adusque propinquant.
Hunc utrimque maris circumvolat unda, sed altis
Rupibus obiectis sic interciditur aequor,
Pontis ut auxilio transiri possit ad urbem;
Quaeque viatori via nunc brevis esse videtur,
Longa videretur giranti littoris oras;
Namque mari septum maiori parte Tarentum
Insula mox fieret, modicus nisi collis adesset.
Moenibus inclusos pugnae Guilermus Achivos
Provocat; at numquam dimissis moenibus illi
Conseruere manus: non fluminis impetus ulli
Plus est quam tanti ducis hostibus hasta timori.
Sic incantator studiosus pro capienda
Aspide, multimoda conatur ut abstrahat arte
Visceribus terrae, quibus abdita tuta moratur.
Auribus haec nequid grave sentiat, obstruit unam
Affixa cauda, defigitur altera terrae.
Dissimulant Danai Gallos audire cientes
Ad pugnam, positisque seris remorantur in urbe.
Ad bellum postquam procedere nolle Pelasgos
Galli conspiciunt, et moenibus in capiendis
Spem gravitas adimit, quia munitissimus urbis
Est situs, abscedunt. Post haec remoratus in urbe
Per tempus modicum repetit Maniacus Idruntum:
Rursus et Argirous nec non Teodorus, at iste
Milite cum multo, cum multis classibus ille,
Imperii iussu properare paratus in ipsum,
Hostilem quatiunt varia formidine mentem:
Et titubans animo, nunc huc, nunc fluctuat illuc.
Urbe metu tandem nimio prodire coactus,
Rupibus incisis iuxta maris alta locavit
Difficili sua castra loco, qua pervius ulli
Non aditus fieret, scopulis haerere carinas
Impositas gradibus faciens. Ut pacificato
Aequore transiret, quasdam, quas aequora credit
Perturbasse magas, cruciat, succendit et igni;
Necdum sedatis tranquillo tempore prorsus
Fluctibus aequoreis, naves petit et mare transit.
Transitus ille tamen misero nil profuit illi:
Occurrente quidem Monomachi milite stratus
Occidit, et scelerum persolvit corpore poenas.

Explicit liber primus

INCIPIT SECUNDUS

Argirous, Latii dimoto finibus hoste,
Vadit Idrontinam multis comitatus ad urbem.
Traditur urbs illi, cives hoc principe gaudent.
Hinc Barum repetens Gallos permittit abire.
Illi Gaimario vadunt servire Salernum.
Gaimarius princeps confisus viribus horum,
Hos secum Barum deducit et obsidet illud.
Imperat Argiroo sibi pareat, urbe relicta
Transeat ad Graecos. Monitis parere monentis
Abnuit Argirous: confligere non tamen audens
Invalidus pugnae se custodivit in urbe.
Depopulans agros et amoena novalia Bari,
Moenia Gaimarius propriae repedavit ad urbis.
Constantinus, eo qui tempore iura regebat
Imperii, mandat, properet quantocius ad se
Argirous. Iussis favet imperialibus ille.
Aequoris Adriaci transvectus fluctibus, urbem
Appetit imperii. Placidus, qui praesidet urbi,
Suscipit egressum, magnis et honoribus illum
Promovet. Interea populus quem rexerat ipse,
Pars comiti Petro, pars est sociata Drogoni
Tancredi genito: modico quia vixerat eius
Tempore germanus, vir ferrea dictus habere
Brachia Guilermus, cui vivere si licuisset,
Nemo poeta suas posset depromere laudes,
Tanta fuit probitas animi, tam vivida virtus.
Umfredum totus cum fratre Drogone tremebat
Italiae populus, quamvis tunc temporis esset
Ditior his Petrus consanguinitate propinquus.
Edidit hic Andrum, fabricavit et inde Coretum,
Buxilias, Barolum maris aedificavit in oris.
Fama super comites alios excreverat huius.
Sed comes Unfredus cum fratre Drogone superbam
Deponunt mentem, quia dum certamen inire
His parat, infelix felicia tempora perdens
Vincitur et capitur. Curru fortuna rotato
Tancredi natos sublimes reddere coepit.
Imperii rector scrutatur praememoratus
Argiroum, Gallos depellere qualiter oris
Italiae valeat, neque vi iam posse fugari
Comperit. Ergo alios molitur adire paratus
Consilii, quia quos fortes ad arma, nec armis
Vincendos novit, promissis fallere sperat.
Audit enim quia gens semper Normannica prona
Est ad avaritiam; plus, qui plus praebet, amatur.
Traditur Argiroo portanda pecunia multa,
Argenti multum pretiosaque vestis et aurum,
Ut sic Normanni fallantur, et egredientes
Finibus Hesperiae, propere mare transgrediantur,
Magna sub imperii famulamine promerituIi.
Imperat hic etiam, quod si trandre negarent,
Haec aliis, illis quae danda fuere, darentur,
Opprimeret quorum gravis infestatio Gallos.
Paruit Argirous; loca transt ad Apula iussus;
Francorum comites vocat, et se magna daturum
Munera promittit, si transgrediantur ad Argos,
Dimisso Latio, grave qui certamen habebant
Cum Persis, et eos inrans promittit ab illo
Qui regit impenum gratater suscipiendos,
Et magnis opibus ditandos affore spondit.
Callida Graecorum promissio calliditatem
Non latuit gentis Latium superare volentis,
Et dimissuros loca se non Apula dicunt
Dum conquirantur, nisi forte potentior illis
Turba superveniens depellat et opprimat illos.
Vir Leo mirificus hac tempestate regebat
Romanam sedem. Tanti gens Appula papae
Audit ut adventum, varias deferre querelas
Coepit, et accusat diverso crimine Gallos,
Veris commiscens fallacia Nuntia mittit
Argirous papae, precibusque frequentibus illum
Obsecrat Italiam quod libertate carentem
Liberet, ac populum discedere cogat iniquum,
Cuius pressa iugo pessumdatur Apula tellus.
Hoc Normannorum Drogo Guaimariusque priores
Tempore defuncti fuerant, a civibus alter
Et consanguineis occisus fraude Salerni,
Alter ab indigenis, nimium quia credulus illis,
Montilari caesus. Se gens rectore carentem
Gallica conqueritur. Papae tamen obvia verlit
Cum quantis equitum valuit peditumque catervis.
Advenisse quidem Latii cum milite multo
Audierant papam, comitantibus hunc Alemannis
Innumeris et Teutonicis, ad bella paratum.
Nonnanni licet insignes fulgentibus armis,
Agminibus tantis visis obstare timentes,
Legatos mittunt, qui pacis foedera poscant,
Quique rogent papam, placidus famulamen eorum
Suscipiat: sese papae parere paratos
Omnes testantur, non hunc offendere velle,
At quaesitorum cognoscere munus ab ipso:
Si placet, hunc dominum poscunt sibi seque fideles.
Teutonici, quia caesaries et forma decoros
Fecerat egregie proceri corporis illos,
Corpora derident Normanica, quae breviora
Esse videbantur, nec eorum nuntia curant,
Utpote nec numero populi nec viribus aequi.
Conveniunt papam verbis animoque superbi:
« Praecipe Normannis Italas dimittere terras
Abiectis armis, patriosque revisere fines.
Quod si noluerint, nec foedera pacis ab ipsis
Suscipias volumus, nec eorum nuntia cures.
Nondum sunt gladios experti Teutonicorum.
Intereant gladiis, aut compellantur abire,
Invitique solum, quod nolunt sponte, relinquant ».
Papa licet tumidis varia ratione renitens,
Non animos gentis potuit sedare superbae.
Spem dabat his Italae fex indignissima gentis,
Gens Marchana, probis digne reprobata Latinis:
Cum plures Itali magna virtute redundent,
His erat irmatus pavor et fuga luxuriesque.
Teutonici populi non copia magna videtur.
Turbati redeunt Normanni pace negata,
Atque Alemannorum responsa tumentia pandunt.
Tempus erat iam triticeis confine metendis
Frugibus; at virides nondum legere maniplos
Agricolae, quos Francigenae, quia pane carebant,
Igni torrebant, et vescebantur adustis.
Talem degebant ob castra rebellia vitam
Undique Teutonicis famulantia, nec sibi quidquam
Dantia corporeae vitae quod postulat usus.

Frater defuncto qui fratre Drogone supestes
Estitit Unfredus procerum de Francigenarum
Unus habebatur maioribus, inde Richardus
Aversa paulo ante comes delectus in urbe.
Paulisperque suos fratres erat ante secutus
Robertus, qui magnanima virtute priores
Transcendit fratres: hic bello interfuit illi
Cognomen Guiscardus erat, quia calliditatis
Non Cicero tantae fuit aut versutus Ulixes.
Inter eos aderant Petrus et Galterus Amici
Insignis soboles, simul Aureolanus, Ubertus
Muscaque Rainaldus, comes Hugo, comesque Girardus;
Hic Beneventanis praelatus, at hi Thelesinis.
Hos Bovianensis comitis comitata Radulfi
Est virtus et consilio pollentis et armis.
Vix proceres istos equites ter mille sequuntur,
Et pauci pedites. Triduo quia panis egentes
Anna petunt, cuncti magis ut moriantur honeste
Bellando cupiunt, quam corpora tanta virorum
Opprimat esuries inhonestae funere mortis.
Gens Alemannorum stipata satellite multo,
Longobardorum frustra confisa fugacis
Auxilio turbae, Normannos terga daturos
Credebat primis conflictibus aut perimendos.
At non in numero, nec equis, nec gente, nec armis,
Sed cui de coelo datur, est victoria belli.
Inter Teutonicos Normannorumque catervas
Collis erat medius. Gens innumerabilis illis
Appula, Balbensis, Campanica, Marsa, Thetensis,
Venerat auxilio. Guarnerus Teutonicorum
Albertusque duces non adduxere Suevos
Plus septingentos. Haec gens animosa feroces
Fert animos, sed equos adeo non ducere cauta.
Ictibus illorum, quam lancea, plus valet ensis
Nam nec equus docte manibus giratur eorum,
Nec validos ictus dat lancea, praeminet ensis.
Sunt etenim longi specialiter et peracuti
Illorum gladii; percussum a vertice corpus
Scindere saepe solent, et firmo stant pede, postquam
Deponuntur equis. Potius certando perire,
Quam dare terga volunt. magis hoc sunt marte timendi,
Quam dum sunt equites: tanta est audacia gentis.
Italiae populo, qui se sociaverat illis,
Germani comites praesunt Trasmundus et Atto,
Et Burrellina generosa propagine proles.
Hi simul ad bellum properant, Campique Marini
Accola Malfredus, Molinensisque Rodulfi
Rofredus socer — huius castrum Gardia nomen —
Et plures alii, quorum non nomina novi.
Huc quoque Romani, Samnites et Capuani
Auxilium mittunt, nec opes Ancona negavit.
Huc Spoletini, simul accessere Sabini,
Huc quoque Firmani: non evalet enumerari
Carminibus nostris quam multus venerit hostis,
Francigenae gentis nomen delere laborans.
Hi cum Teutonicis ad ripam fluminis omnes
Nomine Fertorii tentoria fixca locarant.
Proxima nomen habens erat urbs a civibus ipsis.

Postquam Normanni pacisque fugaeque negatam
Spem sibi cognoscunt, nil quo fugiatur habentes,
Collem conscendunt, ut castra hostilia spectent.
Spectatis castris armantur, et agmine dextro
Aversauorum comitem statuere Ricardum,
Qui Longobardos adeat. Prior hunc comitatur
Clara cohors equitum, mediaeque cohortis agendae
Unfredus contra fortes ad bella Suevos
Eligitur ductor. Cornu servare sinistram
Robertus frater Calabra cum gente iubetur,
Ut succurrendum cum viderit esse, paratus
Ausilio properet sociis, viresque reformet.
Teutonici dextrum contra duo cormia cornu
Armarant. Itali simul omnes conglomerati,
Parte alia stabant: etenim certamine belli
Non aptare suas acies recto ordine norant.
Hos contra coepit prior arma movere Ricardus,
Et petit audacter. Non sustinuere petentem
Viribus aversis Itali; tremor arripit omnes,
Inque fugam versi per plana, per ardua, cursim
Diffugiunt; multos cogit subcombere stratos
Impetus ipse fugae; iaculis caeduntur et ense.
Qualiter aerias; ubi convenere, palumbes,
Dum petit accipiter, fugitivo summa volatu
Et scopulosa facit celsi iuga quaerere montis;
Quas tamen ipse capit, non possunt amplius ullum
Quaerere confugium: sic dantes terga Ricardus.
Diffugiunt Itali, sed quos capit ipse, vel ipsi
Haerentes socii, fuga nil iuvat. Occidit illuc
Plurima gens Latii bello, pars maxima fugit.
Unfredi contra non segnis ad arma Suevi
Bella parant aciem; telis prior eminus illos
Appetit Unfredus, telis hostilibus ipse
Rursus et appetitur; tandem concurrit uterque
Ad gladios populus, mirabilis ictus utrimque
Fit gladiis; illic humanum a vertice corpus
Vidisses et equos hominis cum corpore caesos.

Postquam Robertus fratri tam conspicit hostes
Acriter instantes, et ei nullatenus ullo
Cedere velle modo, comitis comitante Girardi
Praeditus auxilio, Calabrisque sequentibus illum,
Quos conducendi fuerat sibi tradita cura,
Irruit audacter medios animosus in hostes.
Cuspide perforat hos, gladio detruncat et illos;
Et validis manibus horrendos incutit ictus;
Pugnat utraque manu, nec lancea cassa, nec ensis
Cassus erat, quocumque manum deducere vellet.
Ter deiectus equo, ter viribus ipse resumptis,
Maior in arma redit; stimulos furor ipse ministrat.
Ut leo, cum frendens animalia forte minora
Acriter invadit, si quid reperire quod obstet
Coeperit, insanit, magis et maioribus ira
Accensa stimulat; nil iam dimittit inultum;
Hoc trahit, hoc mandit, quod mandi posse negatur
Dissipat, affligens pecus exitialiter omne:
Taliter obstantes diversa caede Suevos
Caedere non cessat Robertus; et hos pede truncat,
Et manibus quosdam; caput huic cum corpore caedit;
Illius ventrem cum pectore dissecat, huius
Transadigit costas absciso vertice; magna
Corpora corporibus truncata non affore tantum
Corporibus magnis, qua saepe minora redundant.
Nullus in hoc bella, sicut post bella probatum est,
Victor vel victus tam magnos edidit ictus.
Patrata rediens ingenti caede Ricardus
Ausoniae gentis, cuius pars altera fugit,
Altera pars gladiis et cuspide caesa remansit,
Dum sic Teutonicos sociis obstare videret,
Proh dolor » exclamat, « quam credebamus adesse
Finito bello, nondum victoria finem
Obtinet! »; et medios ruit incunctanter in hostes.
Hi, quia spes iam nulla fugae, spes nulla salutis,
Acnus obsistunt; sed nil obsistere prodest,
Tot circumveniunt. Acies praeclara Ricardi
Addita victoris, magnae fit causa ruinae
Hostibus, et miseri diversis interimuntur
Caedibus, et tanta superest de gente nec unus.

Exitus hic belli papam moeroribus implet,
Afflictusque grari luctu confugit ad urbem.
Sed cives papam non excepere decenter,
Normanis veriti grave ne victoribus esset.
Hunc genibus flexis Normannica gens veneratur
Deposcens veniam. Curvatos papa benigne
Suscipit, oscula dant pedibus communiter omnes.
Vocibus ille piis hos admonet ac benedicit,
Conquestusque nimis, quia pacis spreta fuere
Nuncia, defunctis lacrimans pro fratribus orat.

Audito tantae successu prosperitatis
Normannis habitae, non sollicitudine parva
Angitur Argirous; nec enim, vel fraude, vel armis
Posse sibi peragi videt imperalia iussa,
Ut Francos Latio moneat vel cogat abire.
Copia tanta quidem, quibus hi non marte repugnent,
Nec erat Argiroo, nec eos promissa movere
Ut fines alios peterent, vel dona valebant.
Hoc meditans Bari dimissa transfretat urbe.
Ad dominum rediit, populi responsa ferocis
Ordine cuncta refert et belli gesta recentis
Contra Teutonicos. Iam Constantinus amare
Desinit Argiroum, nec, ut ante solebat haberi,
Est iam consilii comes intimus imperialis.
Exilium passus, longo post tempore vitam
Degit in aerumnis, et corporis anxietate
Vesatus misere vitam finisse refertur.
Crescit Normannis animus victoribus ingens,
Iamque rebellis eis urbs Appula nulla remansit.
Omnes se dedunt aut vectigalia solvunt.
Tune comes Unfredus fraterni funeris ultor,
Funesto cunctos fuerant qui participati
Consilio punit; hos truncat, perfodit illos,
Multos suspendit; memorata morte Drogonis,
Parcere vult nulli; iacet alto pectore fixus
Fraternae mortis succensus fornite moeror,
Omnibus horrendus. Multas sibi subdidit urbes:
Solvere Troiam comiti coepere tributum;
Hunc et Barini, Tranenses et Venusini,

Cives Ydrunti famulantur et urbs Acernnti.
Roberto fratri Calabras adquirere terras
Concedit. Iuvenis patiens erat iste laboris,
Vir prudens et habens ad quaeque negotia promtas
Esercenda manus Robertus et ingeniosus,
Semper celsa petens, et laudis amans et honoris.
Si contingebat sibi palma vel arte vel armis,
Aeque ducebat, quia quod violentia saepe
Non explere potest, esplet versutia mentis.
Clarus in eloquto dabat hic responsa repente
Optima consultus; si quis quaerebat ab illo
Consilium, sapienter ei dare noverat illud.
Hic sibi concesso Calabrorum munere gaudet.
Secum nonnullos equites collegerat ante,
Qua poterat, sed praecipue regionibus illis
Multiplicem praedam peragens, quas frater habebat.
Quodque capi poterat dum dividit omnibus aeque,
Omnes sunt cari sibi, carus et omnibus ipse.
Captus ab Unfredo secum prandente, volebat
In fratrem gladio consurgere, sed Gocelinus
Comprensum manibus tenuit; custodibus inde
Traditur, et multa non tempestate retentum
Dimisit frater, Calabrae regionis et urbes
Castraque concessit, equitum suffragia praebens.
Ille capessundae cupidus telluris, amorem
Omnibus ostentat; non plus affabilis illo
Aut humilis quisquam studuit dominator haberi.
Undique gens clarum Normannica nomen habebat;
At non experti virtutem nominis huius,
Terrentur Calabri tanta feritate repleti
Ad ducis ingressum. Robertus milite fultus
Non modico, praedas; incendia iussit ubique
Terrarum fieri quas appetit et spoliari,
Quodque metum incutiat cultoribus omne patrari.
Militibus remorans dimissis fratris abire
Non multo Calabros, sed atroci milite vexat.
Qui cum discedens huc praedabundus et illuc
Non aliquod castrum posset captare vel urbem,
Arte locum quendam molitur adire; sed eius
Difficilis conscensus erat, quia plurimus huius
Accola, grex habitans etiam monasticus illic,
Non alienigenam quemvis intrare sinebant.
Utile figmentum versutus adinvenit, atque
Mandat defunctum quod quemlibet esse suorum
Gens sua testetur. Qui cum, quasi mortuus, esset
Impositus feretro, pannusque obducere cera
Illitus hunc facie iussus latitante fuisset,
Ut Normannorum velare cadavera mos est,
Conduntur feretro sub tergo corporis enses;
Ad monasterii subhumandum limina corpus
Fertur, et ignaros fraudis quos fallere vivi
Non poterant homines, defuncti fictio fallit.
Dumque videretur simplex modus exequiarum,
Erigitur subito qui credebatur humandus;
Evaginatis comitantes ensibus illum
Invasere loci deceptos arte colonos.
Quid facerent stolidi? Nec se defendere possunt,
Quo fugiant nec habent; omnes capiuntur; et illic
Praesidium castri primum, Roberte, locasti.
Non monasterii tamen est eversio facta,
Non extirpatus grex est monasticus inde.
Agmina magna legens castro Robertus in illo,
Carior esse suis coepit, quia strenuus armis
Consilioque sagax. Comes hac regione vocatus
Est et ab his habitus praesertim quos comitati
Sunt equites aliquot: Torstenus dicitur unus,
Alter Arenga, valensque gerenda ad bella Rogerus.
His sibi concessae quaedam dedit oppida terrae.

Appulus hoc princeps infirmans tempore mandat
Unfredus fratri, veniat velociter ad se.
Robertus properat; fratrem dum conspicit aegrum
Compatiens plorat. Solatia magna dat aegro
Adventus fratris, deposcit et advenientem,
Rector terrarum sit eo moriente suarum,
Et geniti tutor puerilis, quem vetat aetas
Rectorem fieri. Frater favet anxius illi,
Et se facturum quae praecipit omnia dicit.
Non infirma valens iam reddere membra saluti
Interit Unfridus. Lacrimans Apulia tota
Flet patiis interitum; patriae pater ille benignus
Hanc placide rexit; vitam decoravit honestas.
Non studuit populum vexare tirannide dira;
Iusticiamque colens, quam laedere, parcere multis
Maluit offensis. Fratres prope praememoratos
Est monasterii Venusini sede sepultus.

Funeris obsequiis Robertus rite peractis
Ad Calabros rediit. Cariati protinus urbem
Obsidet, hac capta reliquas ut terreat urbes.
Interea papae Nicholai forte secundi
Comperit adventum; dimittitur obsidione
Plurima pars equitum, comitatur pars minor illum.
Melfia suscipit hunc; et ibi susceptus honore
Magno papa fuit. Hic ecclesiastica propter
Ad partes illas tractanda negotia venit.
Namque sacerdotes, levitae, clericus omnis
Hac regione palam se coniugio sociabant.
Concilium celebrans ibi papa, faventibus illi
Praesulibus centum ius ad sinodale vocatis,
Ferre sacerdotes monet altarisque ministros
Arma pudicitiae; vocat hos, et praecipit esse
Aecclesiae sponsos, quia non est iure sacerdos
Luxuriae cultor. Sic extirpavit ab illis
Partibus uxores omnino presbiterorum,
Spretores minitans anathemate percutiendos.
Finita sinodo, multorum papa rogatu
Robertum donat Nicholaus honore ducali.
Hic comitum solus concesso iure ducatus
Est papae factus iurando iure fidelis.
Unde sibi Calaber concessus et Appulus omnis
Est locus, et Latio patriae dominatio gentis.
Romam papa redit, cum magno dux equitatu
Obsessum repetit Cariatum, quo sibi fida
Maxima pars equitum dimissa remanserat ante.
Gens Cariatensis, duce perturbata reverso,
Non obstare valens, illi se dedit et urbem.
Prima ducem vocat hunc gens ista, ducemque salutat
Partibus in Calabris. Hinc ad loca caetera transit.
Tunc Rossana potens, Cossentia fortis in armis,
Tunc quoque dives opum Geratia subditur illi,
Et subiecta illi fit pene Calabria tota.
Cumque potentatus coepisset crescere nomen
Virtutisque suae, legatos mittere coepit,

Qui sua deferrent generoso verba Gisulfo
Guaimarii genito, germanae nobile poscens
Coniugium, quia coniugio tunc ipse carebat,
Prima coniuge pro consanguinitate repulsa,
De qua natus erat Buamondus strenua proles,
Insignis nimia virtute potensque futurus.
Primo Roberti sprevit mandata Gisulfus,
Non quod maiori posset vel nobiliori
Consociare viro germanam, sed quia Galli
Esse videbantur gens effera, barbara, dira,
Mentis inhumanae, primaeque repulsio facta
Coniugis alterius producit tempora dandae.
Assentit tandem princeps, natuque priorem
Tradit in uxorem tibi, dux Roberte, sororem.
Gattelcrima minor, haec Sichelgata vocatur.
Nubsit Iordani post Gaitelcrima nepoti,
Qui Capuae princeps utriusque ducisque patrisque
Virtutes animi virtutibus aequiparavit.
Coniugio ducto tam magnae nobilitatis,
Augeri coepit Roberti nobile nomen,
Et gens, quae quondam servire coacta solebat,
Obsequio solvit iam debita iuris aviti.
Nam proavis et avis subiectam coniugis huius
Noverat Italiam gens Longobarda fuisse.
Edidit haec pueros sibi tres et quinque puellas,
Egregiam sobolem sexus utriusque futuram.
Gloria Roberti, quae tanta augmenta subire
Coeperat, invidiam, laus unde adhibenda fuisset,
Non modicam adquirit: quia dum virtutibus eius
Invidere viri comites a plebe vocati
Qui numero bis sex fuerant, communiter illum
Morti tradendum coniuravere dolose,
Tempus ad hoc aptum fieri cum forte viderent.
Horum Gosfridus, Gocelinus et Abagelardus,
Filius Unfredi, sibi iura paterna reposcens,
Praecipui fuerant auctores consiliorum.
Dux igitur postquam sibi coniuratio nota
Facta fuit comitum, bellum molitur, in omnes
Acriter exarsit; capit hos, et proiicit illos,
Afflixit variis quorumdam corpora poenis.
Iratum metuens fugit Gocelinus ad Argos.
Pelusii montis castrum pavefactus adire
Gosfridus properat; dux quod non evalet armis
Arte capit castrum; promissis decipit huius
Custodem castri Godefridum, dans sibi quaedam,
Pluraque pollicitus castrumque valentius illo.
Pelusii montis dominatio non Godefridi
Ex toto fuerat; mediam concesserat illi
Gosfridus partem. Sed dux quia nobilioris
Castelli totum promiserat huic dominatum,
Scilicet Oiani, solus cupiens dominari,
Mandat Roberto desistat ab obsidione,
Dissimulans reditum; sed mos ut norit abesse
Gosfridum, redeat, castrum securus et intret
Clavibus acceptis, Oianum conferat illi.
Hac illi castrum Godefredus tradidit arte;
Accipit Oianum; sed quis post crederet illi?
Traditor est Latii populo vocitatus ab omni.
Sic ducis astuti prudentia, quod superare
Non armis potuit, superavit saepius arte.
Hostibus edomitis et captis undique castris,
Contra Barensem populum parat obsidionem.

Appula nulla erat urbs, quam non opulentia Bari
Vinceret. Hanc opibus ditatam, robore plenam,
Obsidet, ut victis tantae primatibus urbis,
Nondum subiectas repleat terrore minores.
Urbibus illa quidem, quas continet Appula tellus,
Maior habebatur. Dux munit milite castra,
Atque replet Calabris advectis navibus aequor.
Imperii sancti cives suffragia poscunt;
Qui coniurati fuerant cum civibus illuc
Legstos mittunt; simul imperiale iuvamen
Omnes deposcunt. Dux mandat civibus, aedes
Argiroi sibi dent, quas noverat editiores
Contiguis domibus; quas si conscendit adeptus,
Urbem Robertus totam sibi subdere sperat.
Barenses austera duci responsa dederunt.
Ille repugnantes obpugnat fortiter urbis
Indigenas validos, non ad certamina segnes;
Ad portarum aditus crates prudenter adorsus,
Sub quibus armatos obstantibus insidiantes
Ordinat, et turrim fabricat, quae lignea muris
Prominet; ac iuxta de quaque petraria parte
Ponitur, adiuncto muros quo evertere possit
Diversi generis tormento. Nec minus urbem
Cives defendunt; non intra moenia clausi,
Cum duce pugnantes astant pro moenibus urbis.
Hos pugnando fugant, prosternunt ictibus illos;
Ut mos est belli, fugat hostis et hoste fugatur,
Et petit et petitur, repetens ferit et referitur.
Ut duo cum certant productis dentibus apri,
Alter ab alterius perfunditur ore saliva
Dentes exacuens, ut acutos perferat ictus,
Ictibus et validis feriunt sua terga vicissim;
Nunc pede, nunc costis laeduntur; uterque resistit
Acriter, et neuter vult cedere, saucia donec
Membra fatigatum fusis clamoribus aprum
Velle subire fugam doceant, victusque recedat.
Acriter insistunt Normanni, nec minus acres
Obsistunt cives, diversaque machina muris
Additur, eversis ut moenibus urbis apertae
Normannis aditus pateat, quem clausa negabat

Undique septa mari, quod non est insula, terrae
Exiguae diodus. Ex hac tentoria parte
Fixa ducis fuerant. Obiectis navibus aequor
Parte replens alia, naves prodire vetabat
Barinas, portumque suis pontemque paravit,
Atque super pontem posito munimine turris,
Urbanis nusquam prodire licebat ab urbe,
Tutaque servabat classis normannica portum.
At cives turrim capiunt, et maxima pontis
Aequorei cecidit pars, evertentibus illis.

Urbem Barenses terraque marique tuentur.
Post, ubi Robertus desperat moenia Bari
Posse capi pugna, coepit promittere multa
Nobilibus patriae, quorum pollebat in urbe
Nobilitas potius, quorumque potentia maior.
Et sic allectis maioribus, alliciendos
Promissis credit fore muneribusque minores;
Saepe minas faciens, ut civibus incuteretur
Terror, omnimodis pro deditione laborat
Urbis, cuius erat capiendae magna libido.
Venturum auxilio Gocelinum fama ferebat
Multis imperii cum navibus. Ad capiendum
Esploratores posuit dux callidus illum.
Praetor erat Stephanus Barensibus imperiali
Traditus edicto, cognomen cui Pateranus,
Vir probus et largus, studio laudabilis omni,
Praeter quod tanti studuit ducis edere mortem.
Miles erat Bari, cui dedecus a duce quondam
Illatum fuerat grave, partibus ex alienis,
Promtus ad omne malum, levis, iracundus et audax.
Castra ducis Stephanus monet hunc sollerter adire,
Incautumque ducem nocturno tempore morti
Tradere letiferi percussum cuspide conti,
Pollicitus multum, si dux occumberet, auri.
Dedecoris memor illati cupidusque lucrandi,
Miles abit noctu, circumspicit undique castra;
Nil obstare videt; Roberti pervenit usque
Ad ducis hospitium, quod culmo texerat ipse,
Frondibus et sepsit, fieret quo frigore tutus
Temporis hyberni. Coenatum vespere facto
Venerat. Explorat ducis ille sedile sedentis
Ad coenam, mediis et contum frondibus illam
Intulit in partem, qua sederat ille; sed ori
Flegmatis ubertas superaddita fecerat illum
Sub mensa curvare caput: locus unde repertus
Est conto vacuus, cassos et pertulit ictus.
Ille redit fugiens. It totam fama per urbem
Occubuisse ducem. Cives laetantur, et omnis
Congaudens populus clamorem tollit ad astra.
Hi dum clamarent, dux advenit, atque salutis
Ipse suae testis, clamores fundere frustra
Civibus exclamat. Clamantis vocibus huius
Auditis, clamor cessavit, laetitiaeque
Finis verborum datus est cum fine suorum.

Explicit Liber Secundus.

INCIPIT TERTIUS

Interea Michael Romani iura regebat
Imperii cum fratre suo, qui nomine dictus
Constantinus erat: quorum dominatio Graecis
Perniciosa fuit, quia bellis otia semper
Postpositis studuere sequi, luxusque dolosi
Illecebris captos foedarat inertia turpis.
Horum temporibus Turchos orientis ab oris
Egressos fugit gens territa cristicolarum,
Qui Romaniae loca deliciosa colebant.
Maxima pars horum ruit iuterfecta nefandis
Turchorum gladiis, et captis urbibus omnis
Subditus his populus dans vectigalia servit.
Hos contra nullos equites ignavia misit
Rectorum: quare decreto nupta senatus
Est equiti egregio Romano mater eorum,
Pectus amans plus quam genus Eudochia mariti.
Diogenes cognomen erat, quia barba bifurcis.
Is regimen subiens sibi quaeque negotia belli,
Otia privignis elegit, inire paratus
Cum Persis bellum miseros populantibus Argos.
Est belli variis eventibus usus in illos.
Saepe quidem victor Persas bellando fugavit,
Saepe pari populus fortuna pugnat uterque.
Postremo comites dum dirigit ipse tuendis
Urbibus innumeros, quarum famulatus ad ipsum
Transierat fama probitatis ubique probatae,
Castris cum paucis melioribus ipse remansit:
Multus Persarum populus cum rege repente
Illum cumclausit, disrumpere castra laborans.
Proelia commuttunt immania, dum capiendis
Imperii castris inhiant. Primo atque secundo
Depulsi cedunt bello. Prudentia tandem
Anxia Romani, desperans castra tueri,

Quam sibi plus hominum vitae studiosa suorum,
Quos graviter fessos belloque fameque videbat,
Praecipit ut quicquid castris inerat solidorum,
Omnis vestitus pretiosus, et omnia vasa

Auri aut argenti, castris spargenda ferantur:
Ut si contigerit Turchis irrumpere castra,
Horum prospectu desistant laedere Graecos.

Invitam—profugis collecta pecunia servis—
Insomnem Danu coguntur ducere noctem.
Adveniente die venit innumerabilis ille

Persarum populus, circumdans undique castra.
Undique tela volant; circumtegit aera totum

Grando sagittarum; non ferre valentibus Argis,
Irrumpunt Thurci; munitio rumpitur omnis.
Sed plures praedae quam militibus feriendis
Intenti Persae faciunt evadere multos.

Indiciis aquilae, quae plus dabat omnibus armis
Aurea conspicuum loricae innixa nitorem,

Graecorum dominus cognoscitur, ense recidens
Hostiles hastas, neque se defendere cessans.
Forte sagitta volans incauti sauciat artus;

Sic tandem capitur quadam cum parte suorum.
Direptis castris Romanum Persica ducit

Ad sua castra phalanx, et eum statuere sedili
Egregio, iuxta Persarum rege sedente.

Rex percunctatur, si forte fuisset ab illo
Captus, quid faceret? Romanus retulit illi:
« Si mihi sive meis ita subiicerere, iuberem
Vel truncare caput, vel te suspendere furcis ».

Ille refert facinus numquam sibi tale patrandum,
Sed secum posthac fruiturum pace perhenni,
Quam per legatos iam saepe poposcerat ipse,
Et baptizatam natam pro coniuge nato
Se concessurum, quo sic pax firmior esset.
Foederibus tali firmatis conditione,
Ad sua Romanum dans maxima dona remisit
Persarum rector, captos et reddidit omnes.
Longo terrarum spatio comitatus euntes
Duxit honorifice; ductum permisit abire.

Sed non privignis firmatae commoda pacis
Condicio placuit, minus ad tutanda peritis
Agmina Graiorum. Nec enim decernitur ultra
Arcis ad augustae Romanus iura redire.
Hos ubi Diogenes factos sibi comperit hostes,
Auxilio fisus Persarum temptat in illos
Civilis belli varios agitare paratus.
Privigni se non obsistere posse videntes,
Illum conantur seducere pace dolosa.
Ignari fraudis, portantes nuncia pacis,
Bis sex pontifices mittuntur cum Gocelino,
Cuius Romanus totiens expertus amorem,
Non dubitabat ei se credere sicut amico.
Credit Romanus pastoribus et Gocelino,
Securus factus iurando iure fideque
Ut petit ipse data. Misero placet imperialis
Incassum reditus; quia mox ubi pervenit ille
Eracleam, capitur, privatur lumine captus;
Cuius et imperii fuerat tam nobile nomen,
Monachus efficitur. Securi iam duo fratres
Regni tranquillis agitant moderamen habenis.
Non tamen omnino sua restat inulta tirannis;
Namque sibi socios Romani filius addens
Annenios, Persas, terras Orientis eorum
Subtrahit imperio, ferro populatus et igni.
Tempore Persarum gens perfida coepit ab illo
In Romaniam consurgere caede, rapinis.
Imperii nec adhuc redigi sub iura valeret,
Gens nisi Gallorum, quae gente potentior omni
Viribus armorum, nutu stimulata superno,
Hanc libertati superato redderet hoste,
Quae spirante Deo sanctas aperire Sepulcri
Est animata vias longo iam tempore clausas.
Consiliis quorum fuit excaecatio tanti
Perpetrata viri, miseri capiuntur, et aula
Depulsi meritas coguntur solvere poenas.
His, quibus insontem puniri consuluerunt
Puniri sontes vario cruciamine mandant.

Nuncius imperio Bari legatus ad Urbem
Supplicat ut miseris iam civibus auxilietur.
Piratis aptae naves ex more parantur,
In quibus efferri frumenta iubentur et arma,
Classe quibus tuta transiri possit ad urbem,
Nautarumque metus pellatur et urbis egestas.
Navibus his iussu praeponitur imperiali,
Quem ducis Italia timor expulerat, Gocelinus,
Exosus fuerat quia coniuratus in ipsum.
Navibus armatis celer advenit, ut tremebundos
Hortetur cives, et erat iam proximus urbi,
Ingressum sperans nocturno tempore tutum:
Cum subito Danaum classi venit obvia classis
Roberti, cuius reparare advenerat hostes.
Nocte ducis pugnam naves iniere libenter,
Esse sibi levius loca cognoscentibus, illis
Certamen gravius, minime quia gnara locorum
Gens erat illa, ratae. Multo superata labore
Postremo capitur Gocelini navis, et ipse
Ante ducem captus deducitur. Altera navis
Mersa fuit Danaum, vix evasere sequentes.

Gens Normannorum navalis nescia belli
Hactenus, ut victrix rediit, spem principis auget.
Sentit enim Danaos non tantum civibus urbis
Praesidii ratibus vexisse, quod obsidionem
Impediat; multum simul et novitate triumphi
Aequorei gaudet, securius unde subire
Iam cum Normannis navalia proelia sperat.
Inclusus longo Gocelinus carcere degens
Vitam infelicem, vitae cum fine laborum
Excepit finem, diversa pericula passus.
Tertius obsessa iam venerat annus ab urbe.
Multiplici tandem superatur fessa labore,
Plus tamen esurie. Tunc Argiricius urbis
Primus habebatur: quem dux ubi deditionem
Urbis inire facit, reliquos non ardua cives
Vincere poena fuit; maiores namque minorum
Ad quam corda volunt partem deflectere possunt.
Civibus exhibuit placidum Robertus amorem,
Et quia dilectos, sibi quos allexerat, omnes
Semper habebat, erat dilectus ab omnibus ipse.
Plurima, quae fuerant vel vi subtracta vel astu,
Reddidit urbanis dux, agros, praedia, fundos;
Perdita restituit; nil civibus intulit ipse,
Nil alios permisit eis inferre molestum,
Et circumpositis solitos deferre tributum
Normannis donat iam libertate quieta.
Canitiem Stephani tractare misertus ut hostis
Noluit; immo suae, de qua tractaverat ille,
Oblitus caedis, studet hunc tractare benigne.
Hunc impunitum custodia libera servat
Cum Baro captum, multis mirantibus Argis.
Perque dies aliquot hac victor in urbe moratus,
Mandat cum sumptu Barensibus arma parari,
Ut properent secum, quo se properare videbunt.
Hos cum gente sua Reginam ducit ad urbem.
Piscem fama refert a littore non procul esse
Ftuctibus Adriacis horrendo corpore magnum
Forma incredibili, qualem non viderat ante
Italiae populus, quem verni temporis aura
Propter aquas dulces properare coegerat illuc.
Per varias artes ducis hunc prudentia cepit.
Qui cum delabens in retia funiculosa,
Retibus innexo cuncto cum pondere ferri
Ille maris mersus mersisset ad usque profundum,
A nautis tandem vario iam culmine caesus,
Littore vix tractus, populo spectabile monstrum
Cernitur, inde ducis iussu per frusta secatur:
Unde sibi atque suis longus datur usus edendi,
Et populo Calabris quicumque manebat in oris.
Hoc etiam passim gens Appula participatur.
Os spinae sectum palmorum quatuor orbe
Mensuram obtinuit. Paulo post inde moratus
Dux ibi Robertus Reginam tendit ad urbem.
Dumque moratur ibi, pons est quia conditus unus,
Pons modo Guiscardi totus locus ille vocatur.
Actu Barenses huius praecepta secuti,
Quaeque paranda parat Reginae moenibus urbis.
Dux ibi militibus, sumptu ratibusque paratis,
Transvehitur Siculum multis comitantibus aequor,
Quod licet angustum, tamen est grave praetereundum:
Scilla, Caribdis ibi diversa pericula praebent;
Una rotat naves, illidit et altera saxis.

Partibus in Siculis conferta iuvarnina fratris
Iam conquisitis ex magna parte Rogeri
Spem ducis accumulant. Erat hoc aetate Rogerus,
Non virtute minor; nullus de fratribus eius
Quamlibet egregius iniit tam nobile bellum.
Nam contra Siculos divini nominis hostes
Semper pugnavit, sanctam qua vivimus omnes
Exaltare fidem cupiens, operamque iuventus
Hanc sua praecipue coluit, dum digna quietis
Causa suae fieret Siculae subiectio gentis.
Hoc sibi dux socio confisus et agmine multo
Secum deducto non obsidione Panormum
Viucere desperat, Siculis quam nobiliorem
Urbibus audierat. Roberti milite multo
Urbs vallata pavet; muros turresque reformant,
Arma virosque parant, detecta foramina claudunt;
Ponitur et vigilum custodia crebra per urbem.
Dux iubet armatos equites accedere portis,
Ut sic inclusos ad pugnam provocet hostes.
Omne, quod incutiat poenam pariterque laborem,
Civibus inferri versuta potentia mandat.
Procedunt portis Siculi, non stare ferentes,
Egressique foras audaci mente repugnant;
Verum Normannos nequeunt tolerare feroces.
Cultores Christi, dum gens Agarena resistit,
Non perferre valet; fugiunt, nostrique sequuntur,
Multos prosternunt gladiis, et cuspide multos.
Moenibus e summis volat undique missile telum;
Saxaque cum pilis iacientes laedere temptant
Corpora nostrorum. Nostri vi moenibus urbis
Hos impellentes, laeti sua castra requirunt.
Inde Panormenses Affros accire laborant
Auxilio, quorum sibi viribus associatis,
Quod non sunt ausi terra committere bellum,
Commisere mari. Bellantibus hoc elementum
Commodius credunt. Instructis ergo carinis
Exigit ut belli navalis rite paratus,
Proque repellendis saxorum vel iaculorum
Ictibus obtectis rubicundis undique filtris,
Ad pugnam veniunt sub condicione virili,
Ut quo iure viri vel vivant vel moriantur.
Mandat Normannis, Calabris, Barensibus, Argis
Dux a se captis, muniri corpore Christi;
Quo iubet accepto cum sanguine bella subire.
Tali tuta cibo procedit turba fidelis,
Navibus aptatis quo praevaluere paratu.
Perfida gens totum lituis sonituque tubarum
Magnarumque replet vocum clamoribus aequor.
Christicolae contra suffragia sola petentes
Principis aeterni, cuius sunt carne refecti,
Nullo terrentur clangore, sed acriter illis
Obstant, et feriunt quassantque viriliter hostes.
Principio naves Affrae Siculaeque resistunt;
Nutu divino tandem cessere coactae,
Cumque fugam peterent, aliquot capiuntur earum,
Quaedam submersae pereunt, pleraeque frequenti
Remorum ductu vix evasere fugaces.
Dum portum subeunt, mox opposuere cathenas,
Cum quibus aequoreos aditus prohibere solebant.
His etiam fractis, quasdam de navibus horum
Christicolae capiunt, flammis plerasque perurunt.
Dat validas animo ducis haec victoria vires.
Hinc pervadendam solers intentus ad urbem,
Molitur variis conatibus ut capiatur.
Muniri pedites fundis facit atque sagittis;
Armatos equites secum procedere iussit.
Accedunt muro pedites, et moenia saxis
Ac telis quatiunt. Egressus iniquus ab urbe
Obstat eis populus, quem non perferre valentes
Diffugiunt pedites. Quos dux ut cedere vidit
Diffusos campis, legiones protinus omnes
Bella dato signo monet incunctanter adire,
Voce manuque suos sicut dux strenuus hortans.
Paulisper Siculi commixto Marte morati,
Ad ducis aspectum tremefacti terga dederunt.
Dux ferit atque suos hortatur terga ferire
Perversae gentis, nec caedere desinit hostes,
Adversae portas dum perveniatur ad urbis.
Gens comitata ducem diversis sauciat hostem
Vulneribus, quosdam gladiis, et cuspide quosdam,
Multos fundali iactut plerosque sagittis;
Unde supergrediens caesorum corpora, temptat
Cum Siculis portas fugientibus urbis adire,
Ut finem tanto praeberet capta labori.
Sed cives portis adhibent dum claustra seratis,
Non modicam partem foris exclusere suorum.
Impetus hostilis tantis terroribus urbem
Implet, ut exclusos caedi permiserit omnes.
Robertus quamquam longo certamine vidit
Diffisos equites, coeptis insistere poscit.

« Virtus vestra, viri, varios experta labores,
Vel modo laudis, ait, vel erit modo digna repulsae.
Urbs inimica Deo, divini nescia cultus,
Subdita daemonibus, veteri spoliata vigore,
Iam quasi fracta tremit. Si vos instare potenter
Viderit, obstandi nullos meditabitur ausus;
At si deficitis, cras viribus haec reparatis
Acrius obstabit. Dum tempus adesse videtis,
Currite! dura capi, Christo miserante, patebit.
Difficilem quemvis facilem facit ipse laborem.
Hoc duce confisi, bellis imponite finem,
Atque invadendam cuncti properemus ad urbem ».
His animat dictis Robertus corda suorum.
Ascensis scalis properant conscendere muros,
Seque voluntati promtos ducis affore spondent.
Sic auriga bonus veloces cedere cursu
Dum cognoscit equos, parcit, patiturque morari;
Inde reformatos reparatis flatibus ire
Coeptum cogit iter, stimulisque frequentibus urget,
Dum cursum peragant, et eos praecedere victi
Vincere qui soleant, cauto ducente magistro.
Dux ubi persensit capiendis moenibus omnes
Insudare suos, insudat et ipse ferendis
Sollicitus scalis; ut progrediantur ad alta
Praecipit inde suis. Illi conscendere muros
Unanimes properant; e contra tota Panori
Gens astat muris per propugnacula sparsa.

Unus utrique labor populo, diversa sed illis
Causa fuit; cupit hic urbem capere, ille tueri;
Altera pars pro se, pro natis, coniuge constat,
Altera grata duci fieri studet urbe subacta.
Dum tanto populus confligit uterque labore,
Prospera Roberto fuit et miserabilis urbi
Actio fortunae, subito quia coetus equestris
Egressus scalis murorum dum petit alta,
Propugnatores Siculi dant terga trementes.
Urbe nova capta veteri clauduntur in urbe.
Gens Agarena, videns se viribus omnibus esse
Exutam, tota spe deficiente salutis

Supplicitel poscit, miseros miseratw ut eius
Respiciat casus, neque dux condigna rependat.
Cuncta duci dedunt, se tantum vivere poscunt.
Deditione sui facta meruere favorem
Esorare ducis placidi; promittitur illis
Gratia. cum vita. Nullum proscribere curat,
Observansque fidem promissi, laedere nullum,
Quamvis gentiles essent, molitur eorum.
Omnes subiectos sibi lance examinat aequa,
Glorificansque Deum templi destruxit iniqui
Omnes structuras, et qua muscheta solebat
Esse prius, matris fabricavit Virginis aulam;
Et quae Machamati fuerat cum daemone sedes,
Sedes facta Dei, fit dignis ianua coeli.
Munia castrorum fecit robusta parari,
Tuta quibus contra Siculos sua turba maneret,
Addidit et puteos alimentaque commoda castris.
Obsidibus sumptis aliquot castrisque paratis,
Reginam remeat Robertus victor ad urbem,
Nominis eiusdem quodam remanente Panormi
Milite, qui Siculis datur amiratus haberi.
Omnes cum Stephano Paterano protinus Argos,
Qui Bari fuerant capti, permisit abire.
Sic impunitos quia dux placidissimus hostes
Dimittebat, eis ut amantibus ipse placebat.
Barinis, Calabris, dux obsidibusque Panormi
Militibusque suis vadit comitatus ad urbis
Moenia Melfensis. Caput haec erat urbibus illis
Omnibus, est et adhuc, quas continet Appula tellus.
Illius comites regionis et undique clari
Confluxere viri; vult quisque revisere tanti
Principis aspectum; Petro genitore creatus
Praedicto solus Petrus huc accedere sprevit.
Huius, defuncto Gosfrido fratre priori,
Ius patrium manibus successerat atque nepotum,
Donec provectus soboles fraterna Ricardus
Esset ad aetatem dominandi legibus aptam.
Dus Petro suspectus erat, quia prorsus eunti
Ad fines Siculos vires adhibere negarat.
Dux tamen ablata formidine convocat illum,
Et sibi concessum dicens a fratre Tarentum,
Fraterni repetit ius muneris. Ipse negavit
Reddere quae fuerant armis superata paternis.
Hac gravis inter eos oritur dissensio causa;
Ac veniens Andrun, varios ad bella paratus
Coepit irure Petrus; nova praecipit arma parari,
Auget militiam, suffragia poscit ubique,
Quaeque sui iuris servari tuta laborat.
Interea Tranum praeclari nominis urbem
Divitiis, armis et multa gente repletam,
Obsidione parat dux subdere. Petrus ad urbem
Electos bis sex equites agit, ut sibi aves
Alliceret monitis, confortarentur et eius
Aspectu viso. Qui dum sua verba loquendo
Protrahit in longum, subito Robertus et eius
Diffusus campis apparuit undique miles.
Obsessi cives decies iam quinque diebus
Convellere Petrum simul intra moenia clausum;
Orant, ut faveat comes urbis deditioni:
Damna quidem nequeunt perferre diutius urbis.
Hoc primo fieri nimio moerore gravatus
Ille negat; tandem lacrimans, cogentibus illis,
Poscit cum sociis ut liber abire sinatur;
Sicque duci fieri concessit deditionem.
A duce non patitur discedens urbe videri
Atque ducem voluit nullatenus ipse videre,
Tam ducis horrendum ducebat cernere vultum.
Trani, cuius erat laus clarior, urbe recepta,
Se Iuvenacenses dedunt et Buxilienses.
Buxiliae Petri fuerant, Iuvenacus Amici,
Cui patruus Petri pater extitit. Hunc, quia fratri
Contulit auxilium, dux oderat, et quia fines
Dalmaticos sine velle suo temptavit adire.
His dux espertis, cupiens sibi subdere Petrum,
Obsidione parat circumvallare Coretum.

Petrus, ut hunc audit castrum circumdare castris,
Non audens armis contendere, moenibus Andri
Escipitur tutus. Qui dum prodisset ab Andro,
Tranensi praedam deferre profectus ab urbe,

Atque equites essent decies hunc quinque secuti,
Guido quater denos eqtutes induxerat urbi,

Ex ducis edicto, germanus coniugis dus.
Egreditur subito, diffuso milite campis.
Inde Petrum capiunt, et se prius inficiatum
Praesentare duci vel praesentare coactum.
Imposuit finem ducis haec captura labori.
Sed tandem fidei iurando iure ligatus

Solvitur, et recipit quae perdidit omnia Petrus.
Liber abit, solo Trani privatus honore.

Interea ducis egregii populosa frequenter
Poscit Amalfis opem, cui vectigalia dudum
Annua detulerat, nimis impugnante Gisulfo,
Semper turbatam terraque marique reclamans.
Robertus questu populi stimulante, Gisulfo

Mandat Amalficolas cesset vexare, tributum
Ferre sibi solitos; veteris corrumpere nolit
Foedus amicitiae; cessare sororius illum

Cogat amor; meritasque vices se reddere spondet.
Haec sibi legatis mandata ferentibus ille

Dicta superba refert; negat esse sua fruiturum
Pace ducem, nisi digna sibi famulamina solvat.

Non perferre valens tanti responsa tumoris,
Fervidus innumera comitatus gente Salernum
Dux adit, et terrae parat et maris obsidionem.
Quartus erat mensis completus ab obsidione;
Tanta fames miserae cives invaserat urbis,

Ut canibus vel equis vel muribus aut asinorum
Turba cadaveribus vix vivere posset edendo.

Egressus quidam patre civis in urbe relicto
In castris aderat. Canis hunc rimata sagaci
Nare petit, laribus fuerat quae fota paternis.
Huic dabat ille cibos, et postquam sufficienti
Pasta cibo fuerat, circa praecordia quosdam
Apposito sacco panes inferre solebat,
Quorum commoditas vitae foret apta diurnae.
Hos celeri cursu rediens—mirabile dictu—
Et nusquam remorans canis ad sua tecta ferebat;
Sic alimenta sagax dominoque sibique parabat.
Esuriem tantam quidam non ferre valentes,
Egressi cives octavi tempore mensis,
Interrupta duci Roberto moenia pandunt,
Aptior ingressus potuit qua parte videri.
Terruit urbs animum Roberto capta Gisulfi.
Conscendit tumm, quae facta cacumine montis
Praeminet urbanis, natura cuius et arte
Est gravis accessus; non hac munitior arce
Omnibus Italiae regionibus ulla videtur.
Expugnat validis Robertus viribus arcem.
At valido cum forte ducis petraria saxi
Ictu dimissi perculsa fuisset ab alto,
Avulsum lignum Roberti nobile pectus
Sauciat incauti; sed non post tempore multo,
Auxiliante Deo, recipit caro laesa salutem.
Redditus incolumis, magis expugnare Gisulfum
Nititur. Ille suam fortunam dum videt esse
Casibus extremis positam, quia nulla salutis
Spes erat, arbitrio sese ducis et sua dedit;
Orat sola sibi libertas detur eundi,
Iusque duci proprium dimittens, liber abivit.
Gregorium papam spoliatus honore Salerni
Appetiit primum. Venientem papa benigne
Suscipit, et regio Campanica traditur illi.
Urbe triumphata gaudet Robertus et arce,
Et ne posterius sibi gens infida repugnet,
Munivit summam fidis custodibus arcem.
Inferiore situ fit inexpugnabile castrum,
Quo sibi subiecti valeant consistere tuti.
Urbs Latii non est hac deliciosior urbe;
Frugibus, arboribus vinoque redundat et unda;
Non ibi poma, nuces, non pulchra palatia desunt,
Non species muliebris abest probitasque virorum.
Altera planiciem pars obtinet, altera montem,
Et quodcunque velis terrave marive ministrat.
Hac adquisita simul adquisivit Amalfin.
Urbs haec dives opum, populoque referta videtur,
Nulla magis locuples argento, vestibus, auro,
Partibus innumeris. Hac plurimus urbe moratur
Nauta, maris coelique vias aperire peritus.
Huc et Alesandri diversa feruntur ab urbe,
Regis et Antiochi; gens haec freta plurima transit;
His Arabes, Libi, Siculi noscuntur et Afri:
Haec gens est totum notissima paene per orbem
Et mercanda ferens et amans mercata referre.
His sibi subiectis, quae disponenda fuere
Omnia disponit; Troiam dux ipse revisit.
Dumque moraretur Troianae moenibus urbis,
Nobilis advenit Lambardus marchio quidam,
Nobilibus patriae multis comitantibus illum.
Azo vocatus erat; secum deduxit Hugonem
Illustrem natum; ducis huic ut filia detur
Exigit in sponsam. Comites proceresque vocari
Quaque facit super his dux consulturus ab urbe.
Horum consiliis Roberti filia nato
Traditur Azonis; taedas ex more iugales
Et convivando celebrant et multa ferendo.
Cunctis, coniugii quae postulat ordo, peractis,
Sollicitat comites dux et quoscunque potentes,
Dona petens, laeti quibus et vir et uxor abire
Donati valeant. Nec enim prius, imperiales
Altera cum proles thalamos Michael adisset
Quodlibet auxilium dederant. Communiter illi
Omnes tristantur, quasi vectigalia posci

A duce mirantes; sed non obstare valentes,
Et mulos et equos diversaque munera praebent.
His generum donans, addens sua, classe parata
Ad sua cum magno patremque remisit honore.
Normanni comites conquesti saepe vicissim
A duce tractari se tam male tamque moleste,
Occuluere diu male fidi pectoris iram.
Tandem consiliis Iordanem patre Ricardo
Participant natum; patruo simul omnia pandunt
Rannulfo comiti; quorum sibi consociatis

Fisi praesidiis, Petrus et Gosfridus aperta
Mentis fraude ducem coepere lacessere bellis.
Amissaeque nepos-terrae memor Abagelardus,
Filius Unfredi, toto conamine temptat
Infestare ducem, socio Gradilone, sororem

Cui dedit uxorem. Nec Balduinus eorum
Defuit auxiliis, et lingua doctus et armis.
His comes Henricus, comes et sociatus Amicus,
Doctior his derat Robertus de Scabioso
Monte comes dictus, Gosfredi frater, et ambo

Orti germana fuerant ducis. Ira nepotes
Accendebat in hunc cunctis praestare volentem.
Omnes hi privare ducem conantur honore.
Haec dissensio non loca concutit Appula tantum,
Sed Catabris etiam ac Lucanis regnat in oris

Nec non Campanis. Metus est hostilis ubique;
Latronum rabies passim bachatur, et omnes
Per partes Italas raptorum copia crevit.
In partes varias Normannica contio tendit;
Sed quamvis hostes essent ducis agmine plures,

Pars bello melior Roberto semper adhaeret.
Redditur urbs Petro Tranensis, et Abagelardo,

Coniuge prole data, dedit Argiricius urbem
Egregiam Bari, quam dux commiserat ipsi.
Non tamen, urbibus his hac tempestate remotis,
Gens ab amore ducis Iuvenaci fida recedit.
Unanimes optant parere fideliter illi.
Argiricius hos monet ut reddatur Amico
Urbs, sua quae fuerit; quam si non reddere vellent,
Obsidibus natis hunc se donare minatur
A duce commissis dudum sibi. Non tamen illi
Postposuere fidem, contempto prolis amore,
Seque duci dicunt servare perhenniter illam.
Hanc adipiscendam multis stipatus ad urbem
Cum Petri comitis oomitatu vadit Amicus.
Affuit obsessae simul Argiricius urbi
Cum populo Bari, Trani pariterque Choreti.
Andrenses etiam cum Buxiliensibus assunt.
Gens Iuvenacensis non obsidione vel armis
Territa stat fortis; defendere moenia « at,
Et ponit vigiles, obsistit et acriter illis,
Qui foris insistunt. Hi pugnant, illa repugnat.
Impugnata licet terra marique fuisset,
Arte capi nulla valuit. Legatus ab urbe
Forte Betontina fictos deferre iubetur
Rumores; caute Guilerrnus adinvenit illos
Filius Ivonis, cui dux concesserat urbem.
« Ecce Rogerus adest Roberti filius », inquit
Nuncius, « et multas equitum peditumque catervas
Dux sibi ducendas dedit ». Hunc properasse putantes,
Diffugiunt cuncti quos urbis ad obsidionem
Duxerat, ut captam sibi subdere possit, Amicus.
Dux licet audierit tot convenisse rebelles,
Nullo concutitur terrore; vel arte vel armis
Omnes exsuperat; monitis quam dulcibus illos
Allicit, hos bello domitat; versutus et audax
Novit utrosque modos; adimit sua castra quibusdam,
Quosdam blanditiis verborum commovet ultro
Tradere, quae nequeunt violento marte parari.
Sic iuxta Bradanum dimissa flumen equestri

Gente sua, Calabras cum parte profectus ad oras,
Et Cusentinos sibi pacificavit, et illos
Deduxit rediens ad bella pedestria promtos.

His comitatus abit; tamen erogat ante sequaci,
Quod potuit, populo. Properat confligere contra
Omnes infidos. Iuvenacus fida recepit

Hinc equites aliquot. Qua noverat Abagelardum
Esse, petit primum violento robore Barum.
Barensis populus numero confisus et eius

Quem sequitur ductu, ducis utpote Marte valentis
Cum duce congreditur. Lorica sed Abagelardi

Cuspide perfoditur; corpus perfossa tueri
Non valet armati; bellorum saucius ultra
Vim perferre nequit; sua gens fugit urbis adusque
Moenia. Robertus Iuvenacum victor adire

Mox parat. Huic properat procedere turba fidelis
Obvia. Quis posset tantas expromere grates,

Quantas cuique refert! LŠudat communiter omnes,
Pignoribus caris quia praeposuere tenorem

Promissae fidei. Tunc omnibus oscula praebens,
« Ne timeatis, ait; non deformabit Amicus

Quemlibet ex pueris, omni quia postulat arte
Ut mea reddatur sibi gratia ». Taliter illi

Respondet populus: « Tua nos praecepta paratos
Crede sequi, totam domino committere curam

Natorum; quia nullus amor removere valebit
Nos ab amore tuo. Tantum servator amoris
Sis petimus nostri dominator et esto benignus ».
Auditis populi precibus favet ille precantis.
Annis tota sui tribus est solvenda tributi
Pactio, dimidii concessa perenniter illis.

His ita dimissis properat remeare Salernum.
Dum redit, hostiles vicos et castra subacta
Donat militibus. Faciebat proelia saepe
Diversis diversa locis. Fortuna favoris
Auxilium praebebat ei, quod, dum male fida
Ascolus appetitur, certamine captus equestri

Vi capit; hic Gradilo privatur lumine captus,
Testibus exuitur; sed Balduinus habere
Illaesos artus permittitur; hunc tamen arcent
Carcere custodes, quia faveat Abagelardo.

Pervenit his gestis, quo coeperat ire, Salernum.
A Iordane duci poscentes foedera pacis
Assunt legati. Dux, ni discordia cesset,
Dilapsura brevi quia plurima praemeditatus
Commoda, legatis placido respondet amore.
Inducias ponit; fit sponsio colloquiorum,
Constituitque diem. Legati non sine magna
Laetitia redeunt, quia tam gratanter ab ipso
Suscepti fuerant, et nuntia laeta reportant.
Iordani placuere satis quaecunque recensent.
Hoc infra tempus Iuvenacum mittere quosdam
Dus equites lectos procurans, praeciplt illis
Non tantum prodesse suis, sed obesse laborent
Hostibus, hosque modo poterunt quocunque molestent.
Hii postquam longo—nec enim fas pergere recto
His erat—adveniunt Iuvenacum tramite ducti
Callibus obliquis, aderat quia plutimus hostis,
Infestare ducis coepere viriliter hostes;
Quique prius soliti fuerant inferre rapinas,
Se doluere pati; nequeunt incedere tuti.
Iordanis princeps et dux studuere statuto
Ire die Sarnum. Pax firma fit inter utrumque;
Est cum Rannulfo simili firmata tenore.
Alter erat patruus Iordanis, avunculus alter.
His ita sedatis, dux Appula castra requirit,
Et Spinaciolum, muro quod Amicus et armis
Munierat castrum, quo non cum milite pauco
Filius eius erat, equites comprendit et omnes.
Filius est solus fugiens elapsus Amici.

Perdere plura timens pacem deposcit Amicus.
Dux illi placidus favet, obsidibusque receptis
Laetificat moestos reddendo pignora patres,
Et Iuvenacenses desistunt plangere matres.

Perterrent tumidos haec foedera facta nepotes;
Roberti comitis dux Gofridique nepotum

Non mala respexit tolerata, sed immemor irae,
Dum veniam poscunt, indulget avunculus illis.
His fisus sociis, comitatus milite multo,
Obsedit Barum. Socer Argiricius huius
Qui solus pacem vitaverat Abagelardi,
Urbe ducem recipit, genero qui pacis et urbis
Extorri facto ducis est reparatus amori.

Sic quia pace ducis non fungitur Abagelardus,
Et patrii iuris loca deserit, et Danaorum
Exul adit terras, cum rector Alexius esset
Imperii: clemens hunc suscipit ille benigne,

Tractat honorifice, dat multa. Sed invida, nulli
Parcere quae curat, iuveniles mors subit artus;
Quique regressurum se credidit esse potentem
Diversi generis cum fascibus atque triumphis,
Exul apud Danaos et mortuus est et humatus.

Dux sibi coniunctis Barensibus obsidet auctis
Agminibus Tranum, Petro stimulante rebelle.
Hac dux uxorem dimittit in obsidione.

Non sine militibus multis petit ipse Tarentum;
Protinus obsessum terraque marique recepit.
Hinc positis castris Castellum victor Aneti

Obsidet. Inde Petrum comitem miserabilis angit
Anxietas, quia visa duci fortuna favere

Est inimica sibi, pacem veniamque requirit.
Dux per legatos, quos miserat ille, relegat,
Ut sibi cum Trano Castellum donet Aneti;
Ni dabit ista, frui non pace merebitur eius.
Vestibus incultis Petrus est ad castra profectus;
Subintrat, veniam pacis cum foedere poscens.
Custodes castri vocat et descendere iussit
Turribus; hi iussi Roberto moenia tradunt.
Tradidit et Tranum, duas ut sibi gratia detur,
Efficiturque suus iurando iure fidelis.
Cervices rigidas sic dux astutus et audax
Flectere, sic finem bellis imponere novit.

Explicit liber tertius.

INCIPIT QUARTUS

His Michael solii deiectus ab arce diebus,
Cuius in insontem Romanum dira voluntas
Arserat indigne, socio sibi fratre repulso,
Monachus efficitur. Roberti filia moeret
Deponi socium; miser exulat ille coactus.

Urbibus et castris sibi circumquaque subactis,
Appula dimittens loca dux parat ire Salernum.
Partibus Esperiae, quem Barcilona tremebat,
Venerat insignis comes hanc Raimondus ad urbem,
Ut nuptura ducis detur sibi filia poscens.
Huic maior natu nubtum datur. Altera nubsit
Egregio comiti Francorum stemmate claro;
Ebalus hic dictus, subcombere nescius hosti,
Belligeras acies ad proelia ducere doctus
Et facundus erat, linguaque manuque vigebat.
Illis Gregorius Beneventum papa diebus
Advenit. Urbs erat haec Romano subdita papae
Atque sui iuris. Quia dux obsederat urbem,
Aegre papa tulit. Veniam Robertus ut huius
Impetret offensae, papae properavit ad urbem,
Supplicat et pedibus sancti dans oscula patris,
Suscipitur (tanti persona vigoris honore
Digna videbatur), considere papa coegit.
Soliloquum, cunctis astantibus inde remotis,
Consilium tenuere diu; tum papa fideles
Convocat; ex papae secretum iussibus horum
Panditur; allatus liber est evangeliorum;
Dux papae iurat, fuerit dum vita superstes,
Observaturum fidei se iura perhennis
Ecclesiae sanctae, totus cui subiacet orbis.
Romani regni sibi promisisse coronam
Papa ferebatur, quia rex Henricus ab illo
Damnatus fuerat propter commissa nefandis
Accumulata modis. Nec enim venundare sanctas
Ecclesias veritus, perversum dogma colebat
Symonis, et nullum donabat pontificali
Culmine praeter eos, qui maxama dona tulissent.
Incestus etiam turpes et turpe subire
Ausus adulterium, vitam ducebat iniquam;
Sacrilegus, moechus, consortia nulla proborum,
Sed reprobi coetus collegia semper amabat.
His vitiis virtus sancti contraria papae
Gregorii, regno deponi iudicat illum.
Saxonibus mandat perhiberi rex apud ipsos
Desinat ulterius, totis et viribus obstent;
Accitosque duces Guelfumque ducemque Rodulfum
Admonet, Henrico Petri pro parte resistant
Et Pauli, Symon quibus insurrexerat alter.
Esse putabatur concessa corona Rodulfo.
Is sibi Saxonibus multo cum milite iunctis
Indixit bellum papae venerabilis hosti.
Et populus regi dampnato multus adhaeret,
Ius patrium recolens, aliumque inducere nolens
Haeredem regno. Grave fit certamen utrimque:
Dura quidem gens est et cedere nescia; magnis
Ictibus inter se, hinc Lotharingi, Saxones inde
Certatim feriunt; alternis vulnera reddunt
Vulneribus; stat quisque studens obstare vicissim;
Et perhibentur ibi triginta caesa virorum
Milia, sed neutro populo cedente Radulfus
Occidit, et fessus populus defecit uterque.
Se quasi victorem percepta morte Rodulfi
Gaudens Henricus, quem regni depositorem
Noverat esse sui, papam infestare laborat.
Romam obsessurus magna cum gente venire
Nititur. Hoc prudens comperto papa favorem
Curat habere ducis, succurrat ut ipse labori
Promptus ad arma suo, vires et deprimat hostis.
Pacis perpetuae Beneventi foedere pacto,
Gregorius Romam remeavit, duxque Salernum.
Hac, Mathaee, tibi construxit in urbe decoris
Aecclesiam miri; sibi nobilis aula paratur.
Dedecus illatum genero prolique repulsae
Sedibus augustis non sollicitudine parva
Cor ducis accendit. Gravis haec iniuria multis
Esse videbatur ducis: hanc desiderat ultum
Ire. Senex quidam regni Nichoferus habenas
Sumpserat, ignavus bello, tamen ingeniosa
Mente sagax; contra furtiva pericula cautus,
Imbellis, metuens plus quam metuendus habetur.
Militiae princeps sustentat Alexius illum,
Astuta ratione vigens et strenuus armis.
Pectore clarus erat clarisque parentibus ortus.
Annos iste suae plures aetatis ab ipso
Flore iuventutis primaevo duxit in armis;
Si quid oportebat fieri grave, non dubitabat
Imperio sancto sibi praecipiente subire.
Hostes imperii, Basilachius atque Brienus,
Insignes Graeci, bellis opibusque potentes,
Hoc duce sunt victi; victori cessit uterque.
Nam sibi non longe dum congrederetur ab Urbe,
Bellando victus cedit capiturque Brienus.
Victus Alexina cessit Basilachius arte.
Alter in alterius congressum dum properaret,
Proxima castra die cedente locantur utrimque.
Nocte fugam prudens simulavit Alexius illa,
Castris dimissis, neque tota remota supellex
Eius erat, quaedam tentoria fixa manebant.
Haec dimissa fugae iumentaque luce sequenti
Effecere fidem, castrisque relicta supellex.
Contra se nullos ubi vidit adesse paratus
Hostilis belli, castris sine gente relictis,
Circumquaque suis Basilachius imperat ire,
Siquos excipiunt ab equis vel gente tumultus,

Ut sibi notificent. Mussantis nulla cohortis
Vox, nullus potuit sonus aut hinnitus equorum
Audiri. Sperat Basilachius omnia tuta,
Atque suis hostem pro viribus expavefactum
Credit inisse fagam. Coenantem crapula somno
Aggravat, et castris gens tota quieta iacebat.
Callibus occultis advectus Alexius hostes
Irrumpens subito perterruit. His, quia noctis
Obstabant tenebrae, nusquam loca tuta patebant;
Spes est nulla fugae; capiuntur et interimuntur.
His sopor et vini dederat violentia multa
Segnitiem; nec abire valent nec ad arma reverti.
Lumine privatus Basilachius et tibi captus
Legatur, nichil ipse videns, Nichofore, videndus,
Imperio cuius praesumpserat esse rebellis.
Impiger et cautus sic victor Alexius hastes
Imperii multos armis superavit et arte.
Dux transire volens mare praecipit arma parari,
Militibusque suis se praestolentur Idrunthi
Imperat; aptari naves facit; ipse Salerni,
Undique dona petens et supplementa, moratur,
Huc illuc apices non cessans mittere; secum
Navibus ornatis fidas monet ire cohortes.
Insolitum multis iter illud et acre videtur;
Praeapue quibus uxores et pignora cara
In domibus fuerant, non exercere volebant
Militiam talem; sed verba minantia blandis
Dus addens precibus, multos properare coegit.
Conveniunt omnes, sicut mandatur, Hidronti.
Dalmaticas naves oneri dux eligit aptas,
Ausilio sibi quas gens miserat illa petitas:
Has armis et equis sumptuque virisque repletas
Ad Corifum mittit. Haec insula non procul urbe
Distat Hidrontina. Placidis spirantibus auris
Huc cito transitur; dimissis navibus illam
Acriter invadunt equites ducis, atque timorem
Omnibus incutiunt qui circumquaque morantur.
Regni sede senex hac tempestate repulsus
Praedictus fuerat; bellator Alexius illum
Expulit iratus, quia non iniuria fratris
Propter eum dimissa fuit, qui viribus auxit
Imperium totis, tot nactus ab hoste triumphos.
Omnibus imperii legionibus huic comitato,
Praesidiis vacua facilis labor Urbe reperta
Est superare senem; fit monachus ille coactus.
Depraedanda tribus datur Urbs invasa diebus
Dus quibus extiterat; manibus quoque sancta nefandis
Atroces Persae loca non violare verentur.
Ducit Alexius hos, magis ut timeatur, ad Urbem.
Imperii regimen bellis bellator adeptus,
Roberti genitae non parvum blandus honorem
Exhibet, audierat quem velle venire, laborans
Pacificare ducem, quo sic avertere mentem
Posset ab inceptis. Sed mens ducis ardua nescit
Cedere proposito; modico remoratus Idronti
Tempore, praestolans adventum coniugis atque
Multorum comitum, quos noverat ipse futuros
Esse viae socios. Mentitus se Michaelein
Venerat a Danais quidam seductor ad illum,
Inmerito raptum ius imperiale reposcens,
Se profugum lacrimans. Lacrimantem dux et honeste
Suscipit et tractat, placidoque favore benignum
Exhibet obsequium; populus quoque credulus omnis
Assurgebat ei flexa cervice salutans.
Hunc adhibens socium sibi dux, ut iustior esset
Causa viae, secum, dum transfretat ipse, reducit.
Ante tamen paulo quam transeat, accelerare
Hunc regis mandata monent, quem papa notarat
Regno privari censens, ut conferat illi
Ausilium contra papam tumidosque Quirites,
Qui facti fuerant non cum ratione rebelles.
Tempore rex Romam veniens obsederat illo.
Dux quamquam dederit placidi responsa favoris,
Legati redeunt sine quolibet emolumento.
Gregorio papae, cui pura mente favebat,
Omnia notificat damnati nuncia regis,
Seque fatetur iter nullatenus illud inisse,
Adventum hostilem praenoscere si valuisset;
Sed quia iam tantos compleverat ipse paratus,
A tantis se posse negat desistere coeptis.
Advenit interea coniunx, comitesque rogati.
Egregiam sobolem multo spectante Rogerum
Accersit populo, cunctisque videntibus illum
Haeredem statuit, praeponit et omnibus illum,
Ipse quibus praelatus erat. Dignissimus haeres
Iste patris tanti, patruelibus atque paternis
Moribus ornatus, quantae foret indolis, ipso
Primaevae cultu virtutis significabat.
Jus proprium Latii totius et Apula quaeque
Cum Calabris Siculis loca dux dat habenda Rogero;
Roberto comiti committitur atque Girardo;
Alter fratre satus, fidissimus alter amator,
Et virtutis amans erat et probitatis uterque.
Hos rogat ut papae solatia, siqua valebunt,
Non adhibere negent. Quod coeperat ipse subire
Acceleravit iter, decies et quinque liburnis
Adria sulcatur; Corifi tremit insula tanti
Principis accessus electo milite fulti.
Illa Botruntinam gens quae praecesserat urbem
Ceperat; hunc Corifi genialibus urbs operumque
Praedita praesidiis in deditione recepit;
Obsidibusque datis, vehit insula tota tributum.
Bundiciam nautae vi captam depopulantur.
Magnae mentis eques Boamundus, filius alter
Qui fuerat prima natus de coniuge, cunctis
A duce deductis equitum peditumque catervis
Militiae princeps praeponitur; imperat ipse
Ut populus totus iussis obtemperet huius.
Dirachium pater hinc et filius obsidet illinc;
Obsessum superare mari terraque laborant.
Hortatus fuerat iam saepe Georgius illuc
Accelerare ducem; quia qui commiserat urbem,
Audierat solii Nichiforum sede repulsum.
Sed ducis aestivo perpessae tempore naves
Naufragium impediere viam; navique procellis,
In qua dux aderat, vehementibus undique fracta,
Vix evadendi fuit impertita facultas.
Delati panes pro corporibus recreandis
Perfusi pluviis in frusta teruntur, et undis
Littore proiectis olidi cumulantur acervi.
Dux tristatur iter peragi non posse paratum.
Aeris atque maris non fracto turbine, longas
Hoc agitante moras, multos Paliologus Argos
Dirachium duxit, pulsusque Georgius urbe
Fraude fuit. Missum sibi gaudet Alexius hostem.
Dux tamen a coeptis, ubi comperit affore tempus,
Noluit avelli. Corifi prior insula cessit.
Hinc Avellona simul urbibus atque quibusdam
Littoreis captis, munitius esse quod audit,
Dirachium obsedit. Quondam fuit urbs opulenta
Magnaque praecipue tegulosis obsita muris.
Rex Epirotarum dicier hanc Epidamnum
Pyrrhus praecepit, quia fortia ferre Quiritum
Bella Tarentinis sociatus non dubitavit.
Inde frequens bellum varios et passa labores
Evacuata viris fuit ad nihilumque redacta.
Destructam spatio post composuere minori
Zetus et Amphion et praecepere vocari
Dirachium. Duacis hoc circumdatur obsidione.
Fit pavor obsessae non parvus civibus urbis,
Et vigiles statuunt; custodia fida per urbem
Ponitur; imperio factam ducis obsidionem
Notificant, et opem legatis poscere curant.
Obpugnare modis dux nititur omnibus urbem,
Atque operis miri fabricatur lignea turris.
Hanc super est ingens erecta petraria, magnos
Proiciens iactus, ut moenia diruat urbis.
Assidue cives augeri castra videntes,
Omnia vastari, praedas accedere magnas,
Hibernique domos pro frigoris aedificari
Incursu, vana spe quae deceperat illos
Hostilis reditus, coepere carere coacti.
Stare ducem credunt, et non abscedere velle,
Dum sibi subdat et hanc, alias qui subdidit urbes.
Legatos mittunt; cur venerit ille requirunt.
Dux venisse refert se, regni sede repulsus
Immerito Michael ut restituatur honori.
Illi promittunt urbis, quos ipse petebat,
Ingressus numquam viso Michaele negandos.
Cornicinum sonitu circumdatus atque tubarum
Et plectris, qui se Michaelem finxerat esse,
More coronatus deducitur imperiali,
Circumvallatus cantantibus undique turbis.
Unanimi cives, hunc ut videre, cachinno
Visum derident dicentes: « Iste solebat
Crateras mensis plenos deferre Lieo,
Et de pincernis erat inferioribus unus ».

Postquam Robertum cognovit Alexius urbes
Invasisse suas, veritus ne subdat et urbem
Dux sibi Dirachii, magna cum gente paravit
Occursare duci. Bellis navalibus illi
Praemonuit sociam pugnando resistere gentem.
Non ignara quidem belli navalis et audax
Gens erat haec; illam populosa Venetia misit,
Imperii prece, dives opum divesque virorum,
Qua sinus Adriacis interlitus ultimus undis
Subiacet Arcturo. Sunt huius moenia gentis
Circumsepta mari; non ab aedibus alter ad aedes
Alterius transire potest, nisi lintre vehatur.

Semper aquis habitant; gens nulla valentior ista
Aequoreis bellis, ratiumque per aequora ductu.
Civibus obsessis hortatur Alexius illos
Auxilium conferre, suas et ducere naves,
Et pugnare ducis cum navibus, ut superatis
Hostibus his bello, facilis labor esset inire
In terris bellum, populo ducis extenuato.
Imperio parent, ducis et cum navibus ire
Pugnatum properant. Iam vesper adesse diei
Coeperat; occurrunt naves ducis, at quia noctis
Hora propinquabat, bellum differtur utrimque.
Crastina progrediens aurora fugaverat umbras;
Ad bellum populus navale paratur uterque.
Amplius huius erat quia gnara Venetica belli
Gens, ruit audacter; classis ducis expavefacta
Ad portum fugitiva redit, sic pugna remansit.
Ter redeunte die gens multa Venetica portum
Appetit, et naves Roberti marte lacessit.
Gens comitata ducem cum Dalmaticis Ragusea
Telorum crebris consternit iactibus aequor;
Non tamen a portu procul audent ducere naves.
Castrorum dederat tutum vicinia portum.
Funibus incisis quasdam violenter ab ipso
Littore propulsas vi turba Venetica ducit.
Non hoc terretur ducis imperterrita casu
Mens aliud meditans, et adhuc certare paratu
Maiori statuens, aliasque adducere naves,
Quae plus ferre queant et plus inferre laboris.
Facta libens turbae victricis Alexius audit.
Roberto soliti, quos insula quaeque fovebat,
Ferre tributa, mari naves minus esse valentes
Dum ducis accipiunt, aequa feritate rebelles
Proponunt fieri. Laus personat imperialis.
Imperii iussu, ne belli praescius hostis
Cautelas adhibens ventura pericula vitet,
Montibus et fluviis munitur transitus omnis.
Irruere incauto sic sperat Alexius hoste,
Invictumque ducem assultu superare latenti.
Innumeras ducit varia de gente catervas.
Maxima barbaricae cum Graecis copia gentis
Hunc comitabatur; tamen ire Basilius ante,
Electorum equitum secum duo milia ducens,
Castraque Roberti ducis explorare iubetur.
Mesopotamites erat hic, bellique labores
Expertus varios. Sequitur praecepta iubentis;
Cumque Botrontinae fieret iam proximus urbi,
Rumor adest, equites ducis haud procul ire, ferentes
Non modicam praedam. Cum pars iam multa fuisset
Sauaa Tutchorum, quos duxerat ille, sagittis,
Marte mori potius, quam cedere turpiter Argis
Unanimes statuunt, et convertuntur in hostes,
Gente coartata, quo praevaluere paratu.
Turchi terrentur conversis hostibus, illos
Acriter obniti graviterque ferire videntes.
Agmine stare nequit fugiente Basilius horum,
Et capitur fugiens. Acies normanica captum
Praesentare duci properat. Robertus ab illo
Omnia perquirit: quid temptet Alexius in se
Vel quid inire velit; quantas ad bella cohortes
Moverit. Adventum postquam dux esse propinquum
Hostilem didicit, quantis et Alexius illum
Impetat agminibus, proceres quos duxerat omnes
Convocat; accitis quae noverat omnia pandit,
Et quid opus facto sit consulit. Effera quorum
Mens erat, audaci dimittere castra quibusdam
Consilio placuit, venientibus indubitanter
Hostibus occurrens ut terreat impetus illos.
Esse refert melius dux, non abscedere castris,
Copia dum propius conspecta sit imperialis,
Et frustra quaeri vincendi praedicat artem,
Cum nisi de coelo nulli victoria detur.
Is licet egregios equites sibi sciret adesse,
Nil ineundo tamen temerarius esse volebat.
Congressura quidem gens innumerabilis esse
Dicebatur ei, nec adhuc natura virorum
Nota sibi fuerat; catus unde sagaciter omnes
Ordinat ante suos, et quaeque paranda coaptat.
Non a Dirachio procul expectare volebat
Hostiles cuneos. Subito venientibus illis
More locustarum montes et plana teguntur.
Proximus oceano iam sol erat, unde nec illis
Bella subire, nec his placuit; dant membra quieti.
Dirachii populo mandarat Alexius omni,
Hostis congressi post terga venire studeret,
Ut tutus fieri nec retro nec ante valeret.
Castra cremat veniente die dux providus horum
Ut duce digresso sit fas irrumpere nulli.
Commovit prior ipse suas ad bella cohortes.
Agmina plura movens occurrit Alexius illi.
Cum Langobardis Calabri terrentur, et omnis
Pene fugam petiit, fuerat qui sub duce nauta;
Ipsaque concursu primo terretur equestris
Gens ducis, hostilis dum praegravat impetus illam.
Venit ad angustos transgresso flumine quosdam
Haec incauta locos. Dus, nequis ab urbe venire
Contra se posset vel ad urbem pergere, pontem
Fecerat everti. Loca dum sic arta suorum
Impediunt aditus, vehementi nube teguntur
Undique telorum, nec maior visa refertur
Grando sagittarum; locus et quia tutus abesse
Coeperat interea, cum nec pugnare valerent
Cedere nec retro, se dilatare laborant
Praecipitando mari, quia non minus hostibus ipsa
Turba coartatis sibi plebibus officiebat:
Aspera Normannis angustia tanta videtur.
Imperialis eos exercitus exsuperatos
Defecisse putans, classisque Venetica, victos
Quod caperet sperans, quae proxima nabat in undis,
Aggreditur spoliis inhians agitare rapinas.
Arripiuntur equi diversaque sarcina rerum,
Quas ducis accelerans ad proelia spreverat agmen.
Interea digressa mari vix se sociare
Turba duci valuit, qui praetergressus iniqui
Exitiale loci multo sudore periclum,
In primis aderat. Quem iusserat hic, acierum
Ordo prior mutatus erat; miseranda locorum
Omnia mutari sic artatura coegit.
Gaudet adesse suos, et paucis vocibus illos
Dux prior hortatur, solum tutamen in armis
Affore conclamans, et si dant terga Pelasgis,
Quemque trucidandum pecorino more minatur;
Captivis vitam morti praenunciat aequam.
His hortamentis accendit corda suorum,
Et licet innumeras videat properare catervas
Pariis Alexinae, vexillo, quod sibi papa
Ad Petri dederat summi pastoris honorem,
Et meritis sancti, cuius fabricaverat aedes,
Mathaei fidens, non diffidenter in hostem
Irruit, atque ferox obsessa non procul urbe
Commisit bellum. Superatur Alexius, atque
Terga dedere sui, quia plus quam milia quinque
Argolicae gentis sunt hoc certamine caesa;
Pars quoque Turchorum cum Graecis interit ingens,
Captus et armorum varius nitor est et equorum,
Captaque sunt Danaum diversi signa decoris.
Vis equites de gente duas potuere perempti
Cerni triginta. Lacrimatur Alexius, hostem
Praevaluisse sibi, cui nec par copia gentis,
Nec par census erat, discedit saucius ipse,
Cogitur et lacrimans inglorius ille reverti,
Gloria cui fuerat frustra sperata triumphi.
Uxor in hoc bello Roberti forte sagitta
Quadam laesa fuit. Quae vulnere territa, nullam
Dum sperabat opem, se pene subegerat hosti:
Navigio cuius se commendare volebat,
Instantis metuens vicina pericula lethi.
Hanc Deus eripuit, fieri ludibria nolens
Matronae tantae tam nobilis et venerandae.
Occidit hoc bello regni spoliatus honore
Constantinus, et est subhumatus honore decenti.
Dirachii proceres amisit Graecia multos,
Quorum per campos inhumata cadavera tabent.

Dux in Alexinis remorari tempore castris
Non multo propter putrefacta cadavera curat.
Imperii iussis gens fida Venetica servat
Urbem Durachii. Dux hac digressus ab urbe
Pervenit ad quendam, cui nomen Divalis, amnem.
Hic sibi castellum fabricans, loca se comitatos
Per diversa locat, quibus incumbente pruina
Temporis hyberni securi vivere possent.
Gens cruciat variis plerosque Venetica poenis
Cum duce transgressos, non hunc ad bella secutos,
Oui profugi fuerant. Studiis servilibus illos
Addicunt; alios ergastula carceris artant
Ad patriam missos, alii traduntur Achivis.
Dirachii quidam, quem terra Venetica misit,
Vir praeclarus erat, nomenque Dominicus illi.
Oderat hic quendam, quia non se participabat
Consilio, sociis quod pluribus insinuabat.
Hunc quasi primatem gens illa studebat habere:
Dux dicebatur genuisse Veneticus illum.
Primatu temptat privare Dominicus illum.
Quendam de profugis Barinum convocat ad se,
Qui sibi carus erat fideique tenore probatus.
Hunc monet ut noctu Roberti castra requirat,
Et se velle duci sua pandere commoda dicat,
Et properare loco moneat, qui Petra vocatur.
Aecclesiae sancti Nicholai proximus iste
Est locus. Hunc Robertus adit cum milite pauco.
Accitus profugo redeunte Veneticus illum
Convenit, et facilem promittit deditionem
Dirachii, nisi dux sibi quod petit esse daturum
Abneget. Ille libens iurando iure spopondit
Quod petit explendum, neptim pro coniuge dandam.
Colloquio facto remeavit uterque latenter.
Constituere prius, quo tempore deditionem
Is foret acturus, quo tempore dux rediturus.
Iamque dies aderat consensu utriusque statuta.
Dux Cusentinos quosdam, quos praefore cursu
Noverat, elegit; quosdam simul his sociavit
Electos equites, et ad urbem nocte quieta
Accelerans, caute profugum praemittere curat,
Ut quod opus facto sit ab urbe renunciet ipsi.
Non modica noctis iam parte Veneticus illum
Praestolatus erat somno correptus, at illum.
Perfuga Barinus mox evigilare coegit.
Indicat adventum ducis Imperat ille fideles
Absque pavore suos celer introducat in urbem.
Ille redit, peditesque ducis facit ire priores;
Moenia tradidit his custode carentia turris.
Tempore nocturno nullos fecere tumultus;
Albescente die variis clangoribus hostes
Percipit ingressos urbs tota; Veneticus omnis
Arma capit, praeter quos ille domesticus hostis
Robato monitis allexerat; incola quisque,
Hoste supergresso, fodit infra moenia vallum,
Hostibus ut facilis non sit descensus ad urbem.
Iusserat a castris dux illa, nocte cohortes
Accelerare suas. Auditis iste suorum
Vocibus accurrens, has porta mittit ab omni.
Sic habitatores intusque forisque videntes
Sese impugnari, malefida Venetica clamant
Agmina. Turbatus fugit inde Veneticus omnis.
Quidam caeduntur, quidam capiuntur; ad aequor
Pars fugit Adriacum; sic evasere fugaces
Navibus impulsis. Quicumque Veneticus armis
Obstiterat, nec non ducis horum filius, urbe
Sunt capti capta, dimotaque litore classis.
Sic sibi Dirachium dux subdidit, atque quod armis
Vincere non potuit, victoria subiugat artis;
Et quae pollicitus fuerat, post deditionem
Cuncta sibi gaudet completa Veneticus esse.
Interea populus Troianus et Ascolitanus,
Alter ius soliti nolens explere tributi
Amplius, atque dolens eversis moenibus alter,
Unanimi studio ducis invasere Rogerum
Haeredem egregium, qui sensu clarus et armis
Cum quantis poterat Troiana clausus in arce
Viribus obstabat. Tandem properantibus illi
Auxilio sociis patrisque suique quibusdam,
Mmissa ruit arce furens, populumque rebellem
Diversis punit cruciatibus. Huic manus, illi
Pes erat abscisus; hunc naso, testibus illum
Privat; dentibus hos, deformat et auribus illos.
Saepe solet captae sic tigridis ira latenter,
Dum nullos agitare potest inclusa furores,
Quae si forte valet ruptis escedere claustris,
Quod videt omne vorat, rapit, insolitumque furorem
Exerit; occursus leo perfugit ipse furentis,
Quamvis ista minor sit corpore, fortior ille.
Robertus geminis exacto navibus anno
Adriacis undis loca rursus ad Apula transit.
Is primogenito populum commiserat omnem,
Cui nomen Buamondus erat, pariterque Brieno.
Dus postquam Cannas sibi comperit esse rebelles,
Obsidet; obsessas evertit humotenus illas.
Rexerat has genitus genitrice Hermannus eadem,
Unfredi fuerat qua filius Abagelardus.
Non tamen unus eis pater extitit. Illa duobus
Est sociata viris; miles praeclarus in armis
Frater uterque fuit, sed cessit uterque potenti
Roberto, cui vix par orbe potentia toto.
Cannis destructis, Romam molitur adire
Contra Gregorii Romani praesulis hostem
Henricum, cuius iamdudum obsederat urbem
Plurima barbaries annis remorata duobus,
Altaque tormentis murorum moenia fregit,
Et turres multas invictae diruit urbis.
Iamque sibi fuerat pars subdita Transtiberina;
Gregorius quadam fuerat conclusus in arce,
Quae munita satis, non espugnabilis ulli
Esse videbatur miri strunctura laboris;
Hanc et munierat fidae custodia gentis.
Robertum tantos ubi novit inisse paratus,
Et sibi cum tantis inferre paratibus arma,
Res fugit Henricus. Ducis hunc audacia terret
Et virtus totum iam notificata per orbem.
Expectare verens hunc ad loca tuta recessit.
Robertus Romam properans vi perforat urbis
Egregiae muros, tamen auxiliantibus ipsi
Paucis Gregorii fautoribus. Inde quibusdam,
Aedibus exustis, violenter ab obsidione
Liberat obsessum iam tanto tempore. papam
Hunc secum magno deducit honore Salernum.
Henrico rursus cupidi cessere Quirites
Post ducis abscessum. Papam concesserat illis
Ipse Ravennatem Guibertum, qui scelerata
Mente patri insurgens regnum praesumpsit adire
Sedis apostolicae, Clemens a plebe vocatus.
Agmina Romulea dux urbe reducta Salerni
Dimisit. Numquam par huic exercitus haesit;
Milia sex equitum, triginta milia Romam
Duxerat hic peditum. Sic, uno tempore victi
Sunt terrae domini duo, rex Alemannicus iste,
Imperii rector Romani maximus ille.
Alter ad arma ruens armis superatur, at alter
Nominis auditi sola formidine cessit.
EXPLICIT LIBER QUARTUS

INCIPIT QUINTUS

Post ubi Robertum cognovit AleXius esse
Aequore transvectum, vires reparare minutas
Nititur absentisque ducis perfringere castra.
Haec duo servabant vi consilioque potentes,
Filius ille ducis Buamundus et iste Brienus.
Haud procul a Ianina non parvi nominis urbe,
Partis Alexinae populus sua castra locarat.
Multiplici partem praemunit Alexius illam
Obice plaustrorum, quam pervia planiciei
Ad pervadendam facilem vicinia reddit.
Ferrea cum tribulis omnes satiunca viarum
Praepedit accessus, ut laxis hostis habenis
Dum dimittet equos, pedibus figatur equorum.
At nebula Danaum prospectus praepediente,
Illuc Normanni per vitibus aspera densis
Plenaque carectis loca pervenere latenter.
Obstat congrediens paulisper Alexius illis,
Sed non instantes sufferre diutius illos
Evaluit, petiitque fugam victusque recessit.
Urbem Thessaliae superatus Marte secundo
Appetit egregiam—vulgus vocat hanc Salonichin—
Et quia bellorum varios non ambigit esse
Eventus, conatur adhuc ad bella redire.
Gaudens audaci magis agmine quam numeroso,
Esultans capti Buamundus honore Civisci,
Obsidet insigni Larissam nomine claram,
Ad quam delatos thesauros imperiales,
Quamque opibus magnis audiverat esse repletam.
Prodiit hac auctor Troianae cladis Achilles.
Obsidione suae turbatus Alexius urbis
Innumera cum gente venit, pugnamque virilem
Contra Normannos exercuit. Obvia namque
Pugnando cedit sibi gens comitata Brienum.
Non modicum spectans Buamundus collibus agmen,
Imperii pariter rectorem credit adesse.
Irruit et trepidos hostes, ut nisus alaudas,
Insequitur. Populo Graecorum exercitus huius
Terga dat, at tantus contexit pulvis utrumque,
Ut neuter videat quorsum pars altera tendit.
Abdita silvarum victi petiere Pelasgi.
Occisis victor redit ad montana quibusdam,
Si qua parentur adhuc ipsi certamina spectans.
Hostes digressos ubi novit Alexius esse,
Larissaea petit multo cum milite castra.
Dimissi castris pedites, maioribus hostem
Viribus urgentem non armis ferre valentes,
Vincuntur; maior pars occidit, et fugitiva
Pars minor abscedit. Spoliorum quidquid ab omni.
Victrix turba loco contraxit, Alexius effert.
Nuncius ad montem Buamundo pandere casus
Adversos properat; qui se speraverat esse,
Victorem, victam partem dolet esse suorum.
Nil tamen ipse pavens, comites sibi dissociatos
Associare studet; nequeunt incommoda mentem
Perterrere viri. Magis obsidione solutam
Urbem conqueritur, iam victam iamque subactam.
Marte fatigatos iam nos admota quieti
Tradere membra monet. Vallem Buamundus opacam
Haut procul inde petit, quae cuncta sibique suisque
Apta ministrabat; sua dant ibi membra sopori.
Plurima post triduum duo conduxere potentes
Agmina Graecorum Buamundo bella parantes:
Alter germanus augusti, Melisianus
Alter cognatus; nomen fuit huic Adrianus.
Normanni solitae memores virtutis ad arma
Concurrunt celeres; solitique fugacibus Argi
Elabi pedibus, redeunt properanter ad urbis

Moenia Larissae, qua clausus Alexius ipse
Non procul audebat totiens superatus abire.
Nec minus et Turchi clauduntur in urbe fugaces.
Taliter obsessis populus normannicus illis
Non remanere diu valuit, quia terra, labores
Passa rapinarum, victus alimenta negabat,
Et nuper captis fuerant sua perdita castris.
Milite diviso vitae Buamundus ad usus
Quaerit Ebellonae loca, Castoreaeque Brienus.
Dimissa magna Saloniki parte suorum,
Ad propriae sedem remeavit Alexius urbis,
A Constantino quae sumpsit condita nomen.
Gens redit interea Venetum ratibus reparatis,
Atque requisitam nullis prohibentibus intrant
Urbem Dirachii, quia rarus in urbe manebat
Civis; egestatis disperserat undique cives
Insolitae casus. Remorans ter quinque diebus
Gens studet utilibus vacuare Venetica rebus
Dirachium; sed praesidiis munitio tuta
A duce dimissis, castelli iura negavit.
Hoc non posse capi postquam videre, recedunt,
Audito reditu geniti ducis advenientis,
Ingressique rates, communiter aequore multas
Erexere trabes, et parvae fit modus urbis.
Castro composito de lignis, omnia classis
Instrumenta suae gens provida seque locavit.
Sicque sub aediculis, algenti tempore, contra
Nimbosas hiemes remorantur in aequore tuti.
Iam cedebat hiems, et verni temporis aurae
Spirabant placidae, cum navibus omnibus omnes
Ad Corifum properant. Haec complacet insula cunctis.
Classis Alexinae dux Mabrica venerat illuc.
Inde placet nautis repetenda Venetia multis,
Mutuus ut fieri valeat redeuntibus illis
Abscessus comitum, patriam sic quisque revisat.
Hoc statuunt fieri; Roberti namque regressus
Protrahitur Dimium; diuturna negotia rerum
Absumendarum sunt illis causa suarum.

Tempore Robertus multis intentus in illo,
Praecipuas contra Iordanem bella gerendi
Cura, infectum nil dimissurus habebat.
Propterea Latio non ipse redire volebat.
Iordanis princeps perterritus advenientis
Henrici fama, non armis obviat illi
Ut sese finesque suos tutetur ab illo,
Sed firmae secum componens foedera pacis
Illi se subigit; genitus conceditur obses;
Et cum prole dedit solidorum munera multa.
Hoc, ne privetur dominatus iure paterni,
Fecit, si regi sit ad Apula transitus arva.
Et quia Iordanis ditioni cesserat eius,
Dux huius terras ferro populatur et igni.
Inde nepos petiit pacem, recipitque petitam.
Gregorio papae, sedatis omnibus ante
Quam repetat fines Graecorum, supplicat orans
Dedicet ecclesiam, quam fecerat hic ad honorem
Mathaei sancti. Placidus favet ille precanti.
His ita completis animos intendit ad illud
Propositum, quod mente diu tractarat agendum.
Electos igitur nautas, et quos magis aptos
Militiae novit, secum facit ire Tarentum.
Huc cum gente sua navis convenerat omnis.
Classis magnificos ibi militiaeque paratus
Instruit; expensis naves implentur et armis.
Portum Brondisii, qui tutior esse videtur,
His comitatus adit. Transire veretur Hidronti,
Quo brevior transcursus erat, quia tempus adesse
Coeperat autumni, tranquilla recesserat aestas.
Unde timens ratibus mora nequa noceret Hidronti
Ex tempestatis subitis incursibus ortae,
In portu tuto fit tutus classe recepta;
Expectat flatus prudenti mente secundos.
Inde vale faciens uxori litore stanti
Restantique simul populo cum coniuge, coepit
Finibus Ausoniis iam non rediturus abire.
Armatis centum viginti navibus aequor
Transfretat Adriacum, genito comitante Rogero,
Qui patris esse sequax armorum strenuitate
Et placida cunctis affabilitate studebat.
Duxit praeterea naves oneraria quarum
Lex erat, has et equis sumptuque replevit et armis
Et variis rebus, quas aequoris exigit usus.
Aequore transvectis exercitus ille coivit
Quem ducis egregii servabat filius alter.
Exegere fere menses in litore binos,
Tempestate gravi bellum differre coacti.

Temperie placida portum redeunte relinquunt,
Et contra Venetum naves Danaumque chelindros
Certamen navale parant. Dux quinque triremes
Ducit, ducendas commisit quinque Rogero,
Roberto totidem fratri, totidem Buamundo;
His aderant ratium suffragia iuncta minorum.
Innumeras bello Danai duxere chelindros.
Altera turba, novem confisa triremibus altis,
Quas habiles bello magis esse Venetia novit,
Roberti naves dum conspicit inferiores
Esse suis, audacter eis congressa resistit,
Atque interpositis Danaum praefulta chelindris,
Iactibus innumeris telorum desuper hostes
Sauciat, et ferri se pondera magna minatur
Iacturam, ne classis eis inimica propinquet.
Vix in ea navi; quae fert ad bella Rogerum,
Quilibet illaesus reperitur, et ipse lacerto
Saucius obstanti stat cedere nescius hosti,
Immemor illati sibi vulneris; ardor honoris,
Quantus adesse solet victoribus, incitat illum.
Hunc pater insigni decoratus saepe triumpho
Accit, et accitum maiori classe chelindros
Dissociare iubet. Patris impiger ille iubentis
Iussa sequi properans, cum quinque triremibus illis
Quae sibi commissae fuerant, inferre chelindris
Bella parat. Danai nichil hoc pugnante repugnant,
Sed passim fugiunt, ut aves obstare volanti
Non audent aquilae, cursuque latere fugaci
Coguntur lepores, dum ne rapiantur aduncis
Unguibus et rostro metuunt cibus esse voraci.
His ita dimotis stat sola Venetica classis.
Robertus genitique sui, dum stare fugati
Graecorum ratibus solas videre triremes,
Invasere suis cum navibus acriter illas;
Tamque fuit vehemens impulsus et impetas harum,
Ut septem mersis non posse Venetica classis
Elabi speret. Solis sed stare duabus
Navibus ad bellum nil profuit; hostibus omnes
Cedere coguntur; solito dux more triumphat.
Classe triumphata secum duo milia victor
Ad portum ducit de pugnatoribus illis,
Qui magis obstiterant, quorumque audacia maior.
Praeter eos alios quingentos annumeravit,
Qui capti fuerant. Septem, fugientibus Argis,
Argolicae naves sunt hoc certamine captae.
Qui castrum Corifi servare fideliter illi
Solliciti fuerant, solvuntur ab obsidione
Quam passi fuerant, dux dum metuendus abesset.
Exin vitrices et victas ducere naves
Procurat, tutis stationibus ut locet illas
Temporis hiberni dux incumbente pruina.
Has ratione sagax Cliceum ducit ad amnem;
Naves et nautas ibi collocat, et remorari,
Dum placidae redeant aestatis tempora, iussit.
Ipse suos equites hiemali tempore secum
Bundiciam ducit, mansurus ibique moratur.

Gliceo populum fuerat qui proximus amni,
Asperior solito languere pruina coegit.
Frigoris atque famis pars maxima passa labores
Interit, et tantae crescunt incommoda pestis,
Ut prius exactus mensis quam tertius esset,
Sint praeventa decem quasi milia morte virorum.
Nec reliquus tantae necis est esercitus expers;
Namque brevi morbus communi clade peremit
Quingentos equites, necnon innobile vulgus
Magna parte ruit; nec eques nec nauta nec ullus
Vir valet instantis leti vitare ruinam.
Nulla tamen frangunt ducis infortunia mentem;
Portis et ad casus manet imperterritus omnes.
Filius aegrotans poscit Buamundus ut ipsum
Italiae remeare pater permittat ad oras,
Quae medicis multis medicaminibusque redundat:
Ille licet nolens consensit abire volenti,
Tam clarae sobolis cupiens reparare salutem.
Danda recessuro dedit. Hoc abeunte Rogerum
Iussit adire suo cum milite Chephaloniam,
Ut, tanta fuerat quae tempestate rebellis,
Victa refrenetur. Haec insula dum capietur,
Undique terrendas Graecorum noverat urbes.
Iussa patris sequitur iussamque Rogerus ad urbem
Cum ducis agminibus properavit et obsidet illam.
Dux repetit positas Gliceo flumine naves,
Et studet inclusas abducere, non minus undis
Quam terris avidus Graecos domitare tumaces.
Bella parare ferox et equis et classe laborat,
Navibus abductis turbetur ut insula quaeque,
Conferat et fisco ducis imperiale tributum.
Temporis aestivi reditu defecit aquarum
Copia, nec tantis iam defluit alveus undis,
Ut fluvio nautae valeant deducere naves.
Dux, qui difficilem facilem facit arte laborem,
Dum fluvium solitis cognovit egere fluentis,
Namque meatus aquae brevis arta fauce fluebat,
Multos afferri palos et ab amnis utraque
Margine configi connexos vimine iussit,
Et multis multa praecisis arbore ramis
Composuit crates, et arenis desuper implet.
Sic aqua lascive dispersa refertur in unum.
Alveus altior hinc coepitque capacior esse,
Cogitur unde viam praebere meabilis unda
Navibus, illaesaeque maris revehuntur ad undas.
Vir venerabilis hoc in tempore papa Salerni
Gregorius moritur, quem nec persona nec auri
Umquam flexit amor; iustum servare rigorem
Semper proposuit; non cor dare laeta valebant
Absque modo laetum, nec tristia reddere moestum.
Solator moesti, lucis via, doctor honesti,
Legibus arcebat tumidos, humilesque fovebat;
Terror iniquorum, clipeus fuit ille proborum,
Atque salutiferi spargendo semina verbi,
Numquam cessavit populum revocare fidelem
A vitiis ad eos quibus itur ad aethera mores;
Vitaque doctrinae non discordare solebat.
Non fuit instabilis vel arundineae levitatia
Dus non se lacrimis audita forte coercet
Morte viri tanti; non mors patris amplius illum
Cogeret ad lacrimas, non filius ipse, nec uxor,
Estremos etsi casus utriusque videret.
Magnus erat de morte dolor, quia magnus amoris,
Vivere dum licuit, nexus coniunxerat illos.
Alter ab alterius numquam discessit amore
Firmatae quondam post mutua foedera pacis.
Aecclesia sancti Mathaei papa sepultus
Nobilitat tanti thesauro corporis urbem.
Hanc, quia translatus Mathaeus apostolus alti
Nomirus esse facit, meritumque vicarius iste
Auget ibi positus, prae cunctis urbibus unam
Dux elegisset, sibi vivere si licuisset.
Verum Gregorii post mortem praesulis illi
Ad loca non licuit Latii dimissa redire.
Continuis huius soboles generosa Rogerus
Perterrere minis non cessat Cephaloniam.
Insula Roberto proponitur esse petenda
Ad quam missus erat capiendam filius eius.
Navim conscendens, quam castra revisere possit,
Febre prius capitur. Plagrare Canicula fervens
Coeperat, aestiva cuius saevissimus ardor
Tempestate solet mortalibus esse nocivus.
Uxor ab Italia non multo venerat ante,
Et castris aderat, dum nati castra revisit
Dux, quibus exierat populo cum classe relicto.
Haec ubi Robertum cognovit febricitare,
In quo tota sui sita spes erat, utpote tanto
Coniuge, discissis flens vestibus, acceleratis
Cursibus accessit; quae defecisse maritum
Extremosque videns casus instare propinquos,
Ungue genas lanians, impexos scissa capillos,
« Proh dolor! exclamat, quid inibo miserrima, vel quo
Infelix potero discedere? Nonne Pelasgi
Audita me morte tui natumque tuumque
Invadent populum, quorum tu gloria solus,
Spes et robur eras, tua quos praesentia fovit
Extremis positos? Quia te praesente tuorum
Hostis nemo minas, congressus nemo timebat.
Pluribus et quamvis acies adversa catervis
Obsita non paucis, tua quos animatio tutos
Fecerat, audebant committere bella, nec umquam
Te viso potuit mundana resistere virtus.
Filius ecce lupis sinitur rapiendus et uxor
Et populus, nunquam sine te securus habendus.
Te quia, qui populi fueras audacia nostri,
Amisso populus non audax esse valebit.
Quodlibet ignavum poterit praecellere vulgus.
Impia mors, homini, quo tot pereunte peribunt,
Parce precor; precibus quae cumdescendere nescis,
Expecta saltim dum nos ad nostra reducat,
Ut locus excipiat nos post sua funera tutus.
Ah! Miseram! frustra precor hanc, ingrata precanti
Cum semper fuerit nullique peperceritt umquam ».
Nec minus et flenti flens cum genitrice Rogerus,
Magnos cum gemitu clamores tollit ad astra,
Se prius orbatum lacrimas patre, quam vel habendi
Parta vel ad plenum sit gnarus habenda parandi,
Sectarique sciat virtutis facta paternae.
Astantis populi lacrimas quis lumine sicco
Inspiceret? quis tam patiens, tam ferreus esset,
Ut non moestitiam tot passis compateretur?
Inter tot lacrimas cum corpore sanguine Christi
Accepto, moriens vita spoliatur amica:
Sic et in exilio robusti principis artus
Spiritus exutos dimittit et exanimatur,
Qui fortes animos aliis inferre solebat,
Se praesente suis nil passus adesse timoris.
Non remanere viri Graecorum partibus uxor
Corpus passa, suis conatur reddere terris.
Quamque magis celerem cognovert esse galeram
Scandit, ibi posito Roberti corpore trangit,
Mortuus ut rediens Latio solatia praestet,
Cui non fas vivo fuit ad sua regna reverti.
Castra Rogerus adit patris, interitusque paterni
Notitia populum communicat anxius omnem,
Consiliumque petit. Privandum namque fatetur,
Ni redeat propere, se iuris honore paterni,
Haeredem cuius pater hunc indixerat esse.
Illi promittunt omnes se corde fideli,
Sicut servierant patri, servire paratos;
Sitque coadiutor transgressibus aequoris illis
Unanimes rogitant. Populo favet ille roganti.
Se tamen expectet, dum Cephalonia petatur
Insula, qua socios dimiserat, obsecrat omnes;
Et « Nullius, ait, fidei me iure vocare
Deberet populus dimissus in obsidione,
Abscedens eius si castra revisere nollem,
Et patris intentum, quem vobis notificavi,
Discessumque meum non illis notificarem ».
His dictis ad castra suae redit obsidionis,
Defunctumque patrem, se velle recedere pandit.
Acturos referunt se quisque quod egerit ille,
Obsequiique sui coeptis desistere nolle,
Si condigna tamen sibi convenientia detur.
Taliter amoto sua castra petente Rogero,
Gens aliis castris tanto remorata pavore
Concutitur, quod se nullatenus emerituram
Elapsum speret, quasi vita salusque negetur.
Omnes si Danai, gens Persica, gens Agarena
Hos invasissent, et ab omni climate mundi
Afflueret populus, peteretque armatus inermes:
Non illa hac formido foret formidine maior.
Mors unius erat multorum causa pavoris.
Innumeras gentes, duce qui vivente solebant
Vincere, defuncto paucis obstare timerent.
Milibus esse decem sic saepe valentior unus
Atque fugare viri duo milis mille probantur.
Hostis ne subeat, maiori classe cremata,
Territa gens studuit naves servare minores,
Aequor ut Adriacum transvecta pavore levetur.
Tantus erat terror. Nec opes nec pallia curant;
Omnia postponunt, et corpora sola carinis
Supplicibus precibus poscunt inducere nautas;
Atque licet naves a terra longius essent,
Pars conscendit equos, ut perveniatur ad illas,
Dimissis et equis imponunt corpora tantum,
Pars natat, ut nando valeat conscendere navem;
Pars tamen illorum maior, quia non remeare
Navibus evaluit, remanens se mancipat Argis;
Quique timebantur timidi servire Pelasgis
Incipiunt, animi pulsa feritate ferocis.

Iamque rates fuerant secus Appula litora ductae,
Tempestas tumidum quatit intolerabilis aequor.
Naufragium passi quam plures sunt ibi nautae;
Pars hominum cum classe perit, fractaque procellis,
Qua fuerat corpus transvectum nobile navi,
In mare delapsum non absque labore cadaver
Extrahitur. Foetor ne prodeat inde nocivus,
Viscera corque ducis subhumari iussit Idronti
Praedita consiliis semper prudentibus uxor,
Et multo reliquum condivit aromate corpus,
Hinc deportari Venusinam fecit ad urbem,
Qua fuerant fratrum costructa sepulchra priorum.
Hos prope cum magno dux est subhumatus honore.
Urbs Venusina nitet tantis decorata sepulchris.
A Caroli Magni vel tempore Caesaris umquam
Nullos terra pares produxit fratribus istis.
Hic subhumatorum fabricata iussibus horum
Ecclesia, cuis decor urbis praenitet huius,
Det veniae munus rex illis trinus et unus.

EXPLICIT LIBER QUINTUS

Nostra, Rogere, tibi, cognoscis carmina scribi.
Mente tibi laeta studuit parere poeta.
Semper et auctores hilares meruere datores:
Tu duce Romano dux dignior Octaviano,
Sis mihi, quaeso, boni spes, ut fuit ille Maroni.

Medieval Latin

The Latin Library

The Classics Page