PAVLI DIACONI HISTORIA ROMANA
LIBER TERTIVS
INCIPIT LIBER TERTIVS
1 Finito igitur Punico bello, quod per xxii annos tractum est. Romani iam clarissima gloria noti legatos ad Ptolomeum Aegypti regem miserunt auxilia promittentes, quia rex Syriae Antiochus bellum ei intulerat. Ille gratias Romanis egit, auxilia non accepit. Iam enim fuerat pugna transacta. Eodem tempore potentissimus rex Siciliae Hiero Romam uenit ad ludos et ducenta mofiiorum tritici populo dono exhibuit.
2 Lucio Cornelio Lentulo Fuluio Flacco consulibus, quibus Hiero Romam uenerat, etiam contra Ligures intra Italiam bellum gestum est. Nam idem consules primi trans Padum Romanas duxere legiones. Pugnatum est ibi cum Insubribus et Liguribus, quorum interfecta sunt xxiii milia, v milia capta sunt, et de his triumphatum est. Sequenti anno in Piceno flumen sanguinem effluxit et apud Tuscos caelum ardere uisum est et Arimini nocte multa luce fulgente tres simul lunae apparuere. Carthaginienses tamen bellum reparare temptabant, Sardinienses, qui ex conditione pacis Romanis parere debebant, ad rebellandum inpellentes. Venit tamen Romam legatio Carthaginiensium et pacem impetrauit.
3 Tito Manlio Torquato Gaio Atilio Vulgo consulibus, de Sardis triumphatum est, et pacem omnibus locis facta Romani nullum bellum habuerunt, quod his post Romam conditam semel tantum Numa Pompilio regnante contigerat.
4 Lucius Postumius Albinus, Gneus Fuluius Centummallus consules bellum contra Illirios gesserunt et multis ciuitatibus captis etiam reges in deditionem acceperunt. Ac tum primum ex Illiriis triumphatum est.
5 Aemilio consule ingentes Gallorum copiae Alpes transierunt. Sed pro Romanis tota Italia consensit, traditumque est a Fauio historico, qui ei bello interfuit, dcc milia hominum parata ad id bellum fuisse. Sed res per consules tantum prospere gesta est. xl milia hostium interfecta sunt et triumphus Aemilio decretus. Gallorum siquidem animi feroces, corpora plus quam humana erant, sed experimento deprehensum est, quod uirtus eorum, sicut primo impetu maior quam uirorum est, ita sequens minor quam feminarum; Alpina corpora humenti caelo educata habent quiddam simile niuibus suis, cum mox calore pugnae statim in sudorem eunt et leui modo quasi sole laxantur. Hi Brittomaro duce non prius posituros se baltea iurauerunt, quam Capitolium incendissent. Factumque est; nam uictos eos Aemilius in Capitolio discinxit, et quia dux eorum de Romano milite Marti suo torquem auream deuotasset, de ipsius Ariobistonis reliquorumque Gallorum torquibus aureum trophaeum Ioui erexit.
6 Aliquot deinde annis post contra Gallos intra Italiam pugnatum est, finitumque bellum Marco Claudio Marcello Gneo Cornelio Scipione consulibus. Marcellus deinde cum inprudens in manus Gallorum incidisset omniaque infesta uidisset, nec qua euadere possit haberet, in medium hostium inrupit; quibus inopinata audacia perculsis, regem quoque eorum Vitrodomarum nomine occidit, atque ubi spes salutis uix fuerat, inde opima retulit spolia. Postea cum collega ingentes copias Gallorum peremit, Mediolanum expugnauit, grandem praedam Romam pertulit. Ac triumphans Marcellus spolia Galli stipiti inposita humeris suis uexit.
7 Minucio Rufo Publio Cornelio consulibus, Histris bellum inlatum est, quia latrocinati nauibus Romanorum fuerant, quae frumenta exhibebant, ac multo Romanorum sanguine fuso perdomiti sunt. Hac tempestate Iudaeorum pontifex Simon Oniae filius extitit. Eodem anno bellum Punicum secundum Romanis inlatum est per Annibalem Carthaginiensium ducem, qui iamdudum Hamilcari patri ad aras iurauerat, cum adhuc nouem esset annorum, se, ut primum posset, aduersus Romanos pugnaturum. Annibal ergo Saguntum, Hispaniae ciuitatem Romanis amicam, oppugnare adgressus est, annum agens uicesimum aetatis, copiis congregatis centum quinquaginta milium. Huic Romani per legatos denuntiauerunt ut bello abstineret. His legatos admittere noluit. Romani etiam Carthaginem miserunt, ut mandaretur Annibali ne bellum contra socios populi Romani gereret. Dura responsa a Carthaginiensibus data sunt. Saguntini interea fame uicti sunt captique ab Annibale ultimis poenis afficiuntur. Quibus hoc ante portenderat triste prodigium; nam cum paene enixa mulier esset, infans in uterum regressus ciuitatis excidium significauit. Huius tantae cladis auctor Annibal poscitur; tergiuersantibus Poenis dux legationis: «Quae», inquit, «mora est?» Fauius: «In hoc ego sinu bellum pacemque porto; utrum eligitis?» Succlamantibus: «Bellum», «Igitur», inquid, «accipite», et excusso in media curia togae gremio non sine horrore, quasi plane sinu bellum ferret, effudit.
8 Tum Publius Cornelius Scipio cum exercitu in Hispaniam profectus est, Tiberius Simpronius in Siciliam. Bellum Carthaginiensibus indictum est. Annibal relicto in Hispania fratre Hasdrubale Pirineum transiuit. Alpes adhuc tum ea parte inuias sibi patefecit. Traditur ad Italiam lxxx milia peditum, x milia equitum., septem et xxx elefantos adduxisse. Interea multi Ligures et Galli Annibali se coniunxerunt. Simpronius Gracchus, cognito ad Italiam Annibalis aduentu, ex Sicilia exercitum Ariminum traiecit.
9 Publius Cornelius Scipio Annibali apud Ticinum primus occurrit. Commisso proelio, fugatis suis et paene omnibus extinctis, ipse a filio Scipione liberatus, saucius tamen, in castra rediit. Pugnatum deinde est eodem consule ad Treuiam fluuium iterumque Romani superati sunt. Simpronius Gracchus et ipse confligit apud eundem amnem, amissoque exercitu paene solus euasit; in eo tamen bello etiam Annibal sauciatus est. Tunc se Annibali multi Itali dedidere. Qui posteaquam in Etruriam primo uere transiret, in summo Apennino tempestate correptus biduo continuo immobiliter stetit niuibus cum exercitu conclusus, ubi magnus hominum numerus, iumenta quam plurima, elefanti paene omnes frigore perierunt. Diris tunc etiam Romani prodigiis territi sunt; nam et solis orbis inminui uisus est et apud Arpos palmae in caelo uisae, sol quoque cum luna pugnasse, apud Capenas duae lunae ortae sunt, in Sardinia sanguine duo scuta sudarunt, Faliscis caelum scindi uisum est, apud Antium cruentae spicae in corbem cecidere. Igitur Annibal ad Tusciam ueniens Flamminio consuli occurrit. Ipsum Flamminium interemit; Romanorum xxv milia caesa sunt, coetera diffugerunt. Missus aduersus Annibalem postea a Romanis Q. Fauius Maximus. Is eum differendo pugnam ab impetu fregit; nam per summa montium iuga et abditos nemorum saltus castra ponens, Annibalis feruorem elusit moxque inuenta occasione uicit. Victus quoque Annibal fertur de Fauio suis ita dixisse: «Numquid non dixi uobis, quod montana haec nubes maxima nos in campo ui tempestatis obrueret?»
10 Quingentesimo et xl anno a condita Vrbe Lucius Aemilius Paulus, Publius Terentius Varro contra Annibalem mittuntur Fauioque succedunt. Qui Fauius ambos consules monuit, ut Annibalem callidum et inpatientem ducem non aliter uincerent quam proelium differendo. Verum cum inpatientia Varronis consulis, contradicente altero consule id est Aemilio Paulo, apud uicum qui Cannae appellatur in Apulia pugnatum esset, ambo consules ab Annibale uincuntur. Nam cum comperisset Annibal Aufidum amnem ingentes auras mane proflare, quae arenarum et pulueris uertices agerent, sic direxit aciem, ut tota uis a tergo suis, Romanis in ora et oculos incideret, eaque de causa Romanorum exercitum strauit. In ea pugna tria milia Afrorum pereunt, magna pars de exercitu Annibalis sauciatur. Nullo tamen Punico bello Romani grauius accepti sunt. Periit enim in eo consul Aemilius Paulus, qui dum saucius in quodam saxo resedisset, offerente ei Lentulo equum quo fugeret, ut cladi superesset, noluit atque ibi persedit donec ab hostibus peremptus est. Perierunt autem ibi consulares aut praetorii xx, senatores capti aut occisi xxx, nobiles uiri ccc, militum xl milia, equitum iii milia et quingenti. Varro consul cum quinquaginta equitibus Venusium fugit. Nec dubium est ultimum illum diem Romani status futurum fuisse, si Annibal mox post uictoriam ad peruadendam Vrbem contendisset. Varro Romam rediit gratiaeque ei a senatu et populo actae sunt quod rem publicam non desperasset; non autem uitae cupiditate sed rei publicae amore se superfuisse reliquo aetatis suae tempore adprobauit; nam barbam capillumque summisit et postea numquam recubans cibum coepit; honores quoque, cum ei deferrentur a populo, renuntiauit, dicens felicioribus magistratibus rei publicae opus esse. In omnibus his tamen malis nemo Romanorum pacis mentionem habere dignatus est. Serui, quod numquam ante, manumissi et milites facti sunt.
11 Post eam pugnam multae Italiae ciuitates, quae Romanis paruerunt, se ad Annibalem transtulerunt. Annibal Romanis optulit ut captiuos redimerent, responsumque est a senatu eos ciues non necessarios, qui, cum armati essent, capi potuissent. Ille omnes postea uariis suppliciis interfecit et tres modios anulorum aureorum Carthaginem misit, quos ex manibus equitum Romanorum, senatorum et militum detraxerat. Deinde Sempronio Graccho Quinto Fauio Maximo consulibus Claudius Marcellus ex praetore pro consule designatus Annibalis exercitum proelio fudit primusque post tantas rei publicae ruinas spem fecit Annibalem posse superari. Interea in Hispania, ubi frater Annibalis Hasdrubal remanserat cum magno exercitu, ut eam totam Afris subigeret, a duobus Scipionibus Romanis ducibus uincitur. Perdit in pugna xxxv milia hominum: ex his capiuntur x milia, occiduntur xxv milia. Mittuntur ei a Carthaginiensibus ad reparandas uires xii milia peditum, iiii milia equitum, xx elefanti. Centenius Paenula centurio decerni sibi ultro bellum aduersus Annibalem petiit, a quo cum octo milibus militum, quos in acie eduxerat, caesus est. Post hunc Gneus Fuluius praetor ab Annibale uictus amisso exercitu uix euasit.
12 Anno quarto postquam ad Italiam Annibal uenit, Gneum Fuluium proconsulem, undecim praeterea tribunos et xvii milia militum interfecit. Marcellus consul cum Annibale apud Nolam triduum continuum dimicauit; primo die pari pugna discessum est, sequenti uictus consul, tertio uictor viii milia hostium interfecit, ipsum Annibalem cum reliquis fugere in castra compulit. Annibal multas ciuitates Romanorum per Apuliam, Calabriam, Brittios occupauit. Quo tempore etiam rex Macedoniae Philippus ad eum legatos misit promittens auxilia contra Romanos sub hac conditione, ut deletis Romanis ipse quoque contra Grecos ab Annibale auxilia acciperet. Captis igitur legatis Philippi et re cognita Romani in Macedoniam Marcum Valerium Leuinum ire iusserunt, in Sardiniam Titum Mallium Torquatum proconsulem. Nam etiam ea sollicitata ab Annibale Romanos deseruerat.
13 Ita uno tempore quattuor locis pugnabatur: in Italia contra Annibalem, in Hispaniis contra fratrem eius Hasdrubalem, in Macedonia contra Philippum, in Sardinia contra Sardos et alterum Hasdrubalem Carthaginiensem. Is a Tito Manlio proconsule, qui ad Sardiniam missus fuerat, uiuus est captus, occisa cum eo duodecim milia, capti mille quingenti, et a Romanis Sardinia subacta. Mallius uictor captiuos et Hasdrubalem Romam reportauit. Interea etiam Philippus a Leuino in Macedoniam uincitur et in Hispania a Scipionibus Hasdrubal et Mago tertius frater Annibalis.
14 Decimo anno postquam Annibal in Italiam uenerat, Puluio Sulpicio Gneo Fuluio consulibus, Annibal de Campania mouit exercitum et cum ingenti clade omnium per Sedecinum Suessanumque agrum uia Latina usque ad quartum miliarium Vrbis accessit, equites eius usque ad portam. Mox consulum cum exercitu uenientium metu Annibal ad Campaniam se recepit. In Hispania a fratre Hasdrubalis ambo Scipiones, qui per multos annos uictores fuerant, interficiuntur, exercitus tamen integer mansit; casu enim magis erant quam uirtute decepti. Quo tempore etiam a consule Marcello Siciliae magna pars capta est, quam tenere Afri coeperant, et nobilissima urbs Syracusana, praeda ingens Romam perlata est. Leuinus in Macedonia cum Philippo et multis Greciae populis et rege Asiae Attalo amicitiam fecit et ad Siciliam profectus est; Annonem quendam Afrorum ducem apud Agrigentum ciuitatem cum ipso oppido coepit, eum Romam cum captiuis nobilissimis misit. xl ciuitates in deditionem accepit, xxvi expugnauit. Ita omnis Sicilia recepta est, Macedonia fracta. Ingenti gloria Romam regressus est. Annibal in Italia Gneum Fuluium consulem subito adgressus cum viiii milibus hominum interfecit.
15 Interea ad Hispanias, ubi occisis duobus Scipionibus nullus Romanus dux erat, Publius Cornelius Scipio mittitur, filius Publii Scipionis qui ibidem bellum gesserat, annos natus quattuor et uiginti, uir Romanorum omnium et sua aetate et posteriore tempore fere primus. Iste etenim, dum senatores ob metum Annibalis Italiam relinquere deliberarent, cum tribunus militum esset, districto gladio id fieri uetuit primusque iurans ut patriae defensor existeret, uniuersos similiter iurare coegit Romanosque ad spem uitae quasi ab inferis reduxit. Is Carthaginem Hispaniae capit, in qua omne aurum, argentum et belli apparatum Afri habebant, nobilissimos quoque obsides quos ab Hispanis acceperant. Magonem etiam fratrem Annibalis ibidem capit, quem Romam cum aliis mittit. Romae ingens laetitia post hunc nuntium fuit. Scipio Hispanorum obsides parentibus reddidit. Denique dum quaedam adulto flore uirgo pulcherrima ab eo comprehensa fuisset, eam paterna pietate seruauit, concedens parentibus ut eam redimerent; ad se etiam puellae sponsum nobilissimi generis uirum uenire persuadens, ei ipsam quasi pius in matrimonium genitor tradidit dotisque nomine puellae pretium, quod a parentibus eius acceperat, condonauit; pro quibus factis maxime adnitente puellae sponso eiusque parentibus omnes fere Hispaniae ad eum transierunt. Post quae Hasdrubalem Annibalis fratrem uictum fugat et praedam maximam capit.
16 Interea in Italia consul Publius Fauius Maximus Tarentum recepit, in qua ingentes copiae Annibalis erant. Et ibi etiam ducem Annibalis Carthalonem occidit, xxv milia hominum captiuorum uendidit, predam militibus dispertiuit, pecuniam hominum uenditorum ad fiscum retulit. Tum multae ciuitates Romanorum quae ad Annibalem transierant, rursus se Fauio Maximo dediderunt. Insequenti anno Scipio in Hispania egregias res egit et per se et per fratrem suum Lucium Scipionem; septuaginta ciuitates receperunt. In Italia tamen male pugnarunt. Nam Claudius Marcus consul ab Annibale occisus est.
17 Tertio anno postquam Scipio ad Hispaniam profectus fuerat, rursus res inclitas gerit. Regem Hispaniarum magno proelio uictum in amicitiam accepit et primus omnium a uicto obsides non poposcit.
18 Desperans Annibal Hispanias contra Scipionem diutius posse retineri, fratrem suum Hasdrubalem ad Italiam cum omnibus copiis euocauit. Is ueniens a consulibus Appio Claudio Nerone et Marco Liuio Salinatore apud Metaurum fluuium in insidias conpositas incidit. Strenue tamen pugnans occisus est, lviii milia de eius exercitu perempta, v milia capta sunt. cccciiii milia ciuium Romanorum inter eos reperta et reuocata sunt. Magnum pondus auri atque argenti Romam relatum est. Annibali caput fratris sui Hasdrubalis ante castra proiectum est, quo uiso et simul clade Poenorum cognita, anno tertio decimo quam in Italiam uenerat, refugit in Brittiam. Post haec Annibal diffidere iam de belli coepit euentu. Romanis ingens animus accessit; itaque et ipsi euocauerunt ex Hispania Publium Cornelium Scipionem. Is Romam cum ingenti gloria uenit. Per idem tempus Hierosolymis pontifex maximus Onias filius Simonis fuit.
19 Quinto Caecilio Lucio Valerio consulibus omnes ciuitates, quae in Brittiis ab Annibale tenebantur, Romanis se tradiderunt.
20 Anno quarto decimo posteaquam in Italiam Annibal uenerat, Scipio, qui multa bene in Hispania egerat, consul est factus et in Africam missus. Cui uiro diuinum quiddam inesse existimabatur, adeo ut putaretur etiam cum numinibus habere sermonem. Is in Africa contra Annonem ducem Afrorum pugnat, exercitum eius interficit. Secundo proelio castra capit cum quattuor et quingentis militibus, undecim milibus occisis. Sifacem Numidiae regem, qui se Afris coniunxerat, capit et castra eius inuadit. Sifax cum nobilissimis Numidis et infinitis spoliis Romam a Scipione mittitur. Qua re audita omnis fere Italia Annibalem deserit. Ipse a Carthaginiensibus redire in Africam iubetur, quam Scipio uastabat.
21 Ita anno septimo decimo ab Annibale Italia liberata est, quam flens dicitur reliquisse. Legati Carthaginiensium pacem a Scipione petiuerunt. Ab eo ad senatum Romam missi sunt. xlv diebus his indutiae datae sunt, quousque ire Romam et regredi possent. Et triginta milia pondo argenti ab his accepta sunt. Senatus ex arbitrio Scipionis pacem iussit cum Carthaginiensibus fieri. Scipio his conditionibus dedit, ne amplius quam triginta naues haberent, ut quingenta milia pondo argenti darent, captiuos et perfugas redderent.
22 Interim Annibale ueniente ad Africam pax turbata est, multa hostilia ab Afris facta sunt. Legati tamen eorum ex Vrbe uenientes a Romanis capti sunt et iubente Scipione dimissi. Annibal quoque frequentibus proeliis uictus a Scipione petere etiam ipse coepit pacem. Cum uentum esset ad colloquium, isdem conditionibus data est quibus prius, additis quingentis milibus ponderibus argenti centum milia librarum propter nouam perfidiam. Carthaginiensibus conditiones displicuerunt iusseruntque Annibalem pugnare. Infertur a Scipione et Masinissa, alio rege Numidarum qui amicitiam cum Scipione fecerat, Carthagini bellum. Annibal tres exploratores ad Scipionis castra misit, quos captos Scipio circumduci per castra iussit ostendique his totum exercitum, mox etiam prandium dari dimittique, ut renuntiarent Annibali quae apud Romanos uidissent.
23 Interea proelium ab utroque duce instructum est, quale uix ulla memoria fuit, cum peritissimi uiri copias suas ad bellum educerent. Scipio uictor recedit paene ipso Annibale capto, qui primum cum multis equitibus, deinde cum uiginti, postremo cum quattuor euasit. Inuenta in castris Annibalis argenti pondo uiginti milia, auri octingenta, coetera supellectilis copiosa. Post id certamen pax cum Carthaginiensibus facta est. Scipio Romam rediit, ingenti gloria triumphauit atque Africanus ex eo appellari coeptus est. Finem accepit secundum Punicum bellum post annum nonum decimum quam coeperat.
EXPLICIT HISTORIAE ROMANAE LIBER TERTIVS
| Paul Diaconus | The Miscellany | The Latin Library | The Classics Page |