M. ANNAEI LVCANI BELLI CIVILIS LIBER QVARTVS
At procul extremis terrarum Caesar in oris
Martem saeuus agit non multa caede nocentem
maxima sed fati ducibus momenta daturum.
iure pari rector castris Afranius illis
ac Petreius erat; concordia duxit in aequas 5
imperium commune uices, tutelaque ualli
peruigil alterno paret custodia signo.
his praeter Latias acies erat inpiger Astur
Vettonesque leues profugique a gente uetusta
Gallorum Celtae miscentes nomen Hiberis. 10
colle tumet modico lenique excreuit in altum
pingue solum tumulo; super hunc fundata uetusta
surgit Ilerda manu; placidis praelabitur undis
Hesperios inter Sicoris non ultimus amnis,
saxeus ingenti quem pons amplectitur arcu 15
hibernas passurus aquas. at proxima rupes
signa tenet Magni, nec Caesar colle minore
castra leuat; medius dirimit tentoria gurges.
explicat hinc tellus campos effusa patentis
uix oculo prendente modum, camposque coerces, 20
Cinga rapax, uetitus fluctus et litora cursu
Oceani pepulisse tuo; nam gurgite mixto
qui praestat terris aufert tibi nomen Hiberus.
prima dies belli cessauit Marte cruento
spectandasque ducum uires numerosaque signa 25
exposuit. piguit sceleris; pudor arma furentum
continuit, patriaeque et ruptis legibus unum
donauere diem; prono cum Caesar Olympo
in noctem subita circumdedit agmina fossa,
dum primae perstant acies, hostemque fefellit 30
et prope consertis obduxit castra maniplis.
luce noua collem subito conscendere cursu,
qui medius tutam castris dirimebat Ilerdam,
imperat. huc hostem pariter terrorque pudorque
inpulit, et rapto tumulum prior agmine cepit. 35
his uirtus ferrumque locum promittit, at illis
ipse locus. miles rupes oneratus in altas
nititur, aduersoque acies in monte supina
haeret et in tergum casura umbone sequentis
erigitur. nulli telum uibrare uacauit, 40
dum labat et fixo firmat uestigia pilo,
dum scopulos stirpesque tenent atque hoste relicto
caedunt ense uiam. uidit lapsura ruina
agmina dux equitemque iubet succedere bello
munitumque latus laeuo praeducere gyro. 45
sic pedes ex facili nulloque urguente receptus,
inritus et uictor subducto Marte pependit.
hactenus armorum discrimina: cetera bello
fata dedit uariis incertus motibus aer.
pigro bruma gelu siccisque Aquilonibus haerens 50
aethere constricto pluuias in nube tenebat.
urebant montana niues camposque iacentis
non duraturae conspecto sole pruinae,
atque omnis propior mergenti sidera caelo
aruerat tellus hiberno dura sereno. 55
sed postquam uernus calidum Titana recepit
sidera respiciens delapsae portitor Helles,
atque iterum aequatis ad iustae pondera Librae
temporibus uicere dies, tum sole relicto
Cynthia, quo primum cornu dubitanda refulsit, 60
exclusit Borean flammasque accepit in Euro.
ille suo nubes quascumque inuenit in axe
torsit in occiduum Nabataeis flatibus orbem,
et quas sentit Arabs et quas Gangetica tellus
exhalat nebulas, quidquid concrescere primus 65
sol patitur, quidquid caeli fuscator Eoi
inpulerat Corus, quidquid defenderat Indos.
incendere diem nubes oriente remotae
nec medio potuere graues incumbere mundo
sed nimbos rapuere fuga. uacat imbribus Arctos 70
et Notos, in solam Calpen fluit umidus aer.
hic, ubi iam Zephyri fines, et summus Olympi
cardo tenet Tethyn, uetitae transcurrere densos
inuoluere globos, congestumque aeris atri
uix recipit spatium quod separat aethere terram. 75
iamque polo pressae largos densantur in imbres
spissataeque fluunt; nec seruant fulmina flammas
quamuis crebra micent: extinguunt fulgura nimbi.
hinc inperfecto conplectitur aera gyro
arcus uix ulla uariatus luce colorem 80
Oceanumque bibit raptosque ad nubila fluctus
pertulit et caelo defusum reddidit aequor.
iamque Pyrenaeae, quas numquam soluere Titan
eualuit, fluxere niues, fractoque madescunt
saxa gelu. tum quae solitis e fontibus exit 85
non habet unda uias, tam largas alueus omnis
a ripis accepit aquas. iam naufraga campo
Caesaris arma natant, inpulsaque gurgite multo
castra labant; alto restagnant flumina uallo.
non pecorum raptus faciles, non pabula mersi 90
ulla ferunt sulci; tectarum errore uiarum
fallitur occultis sparsus populator in agris.
iamque comes semper magnorum prima malorum
saeua fames aderat, nulloque obsessus ab hoste
miles eget: toto censu non prodigus emit 95
exiguam Cererem. pro lucri pallida tabes!
non dest prolato ieiunus uenditor auro.
iam tumuli collesque latent, iam flumina cuncta
condidit una palus uastaque uoragine mersit,
absorpsit penitus rupes ac tecta ferarum 100
detulit atque ipsas hausit, subitisque frementis
uerticibus contorsit aquas et reppulit aestus
fortior Oceani. nec Phoebum surgere sentit
nox subtexta polo: rerum discrimina miscet
deformis caeli facies iunctaeque tenebrae. 105
sic mundi pars ima iacet, quam zona niualis
perpetuaeque premunt hiemes: non sidera caelo
ulla uidet, sterili non quicquam frigore gignit
sed glacie medios signorum temperat ignes.
sic, o summe parens mundi, sic, sorte secunda 110
aequorei rector, facias, Neptune tridentis,
et tu perpetuis inpendas aera nimbis,
tu remeare uetes quoscumque emiseris aestus.
non habeant amnes decliuem ad litora cursum
sed pelagi referantur aquis, concussaque tellus 115
laxet iter fluuiis: hos campos Rhenus inundet,
hos Rhodanus; uastos obliquent flumina fontes.
Riphaeas huc solue niues, huc stagna lacusque
et pigras, ubicumque iacent, effunde paludes
et miseras bellis ciuilibus eripe terras. 120
sed paruo Fortuna uiri contenta pauore
plena redit, solitoque magis fauere secundi
et ueniam meruere dei. iam rarior aer,
et par Phoebus aquis densas in uellera nubes
sparserat, et noctes uentura luce rubebant, 125
seruatoque loco rerum discessit ab astris
umor, et ima petit quidquid pendebat aquarum.
tollere silua comas, stagnis emergere colles
incipiunt uisoque die durescere ualles.
utque habuit ripas Sicoris camposque reliquit 130
primum cana salix madefacto uimine paruam
texitur in puppem caesoque inducta iuuenco
uectoris patiens tumidum super emicat amnem.
sic Venetus stagnante Pado fusoque Britannus
nauigat Oceano; sic, cum tenet omnia Nilus, 135
conseritur bibula Memphitis cumba papyro.
his ratibus traiecta manus festinat utrimque
succisum curuare nemus, fluuiique ferocis
incrementa timens non primis robora ripis
inposuit, medios pontem distendit in agros. 140
ac, nequid Sicoris repetitis audeat undis,
spargitur in sulcos et scisso gurgite riuis
dat poenas maioris aquae. postquam omnia fatis
Caesaris ire uidet, celsam Petreius Ilerdam
deserit et noti diffisus uiribus orbis 145
indomitos quaerit populos et semper in arma
mortis amore feros et tendit in ultima mundi.
nudatos Caesar colles desertaque castra
conspiciens capere arma iubet nec quaerere pontem
nec uada, sed duris fluuium superare lacertis. 150
paretur, rapuitque ruens in proelia miles
quod fugiens timuisset iter. mox uda receptis
membra fouent armis gelidosque a gurgite cursu
restituunt artus, donec decresceret umbra
in medium surgente die; iamque agmina summa 155
carpit eques, dubiique fugae pugnaeque tenentur.
attollunt campo geminae iuga saxea rupes
ualle caua media; tellus hinc ardua celsos
continuat colles, tutae quos inter opaco
anfractu latuere uiae; quibus hoste potito 160
faucibus emitti terrarum in deuia Martem
inque feras gentes Caesar uidet. 'ite sine ullo
ordine' ait 'raptumque fuga conuertite bellum
et faciem pugnae uoltusque inferte minaces;
nec liceat pauidis ignaua occumbere morte: 165
excipiant recto fugientes pectore ferrum.'
dixit et ad montis tendentem praeuenit hostem.
illic exiguo paulum distantia uallo
castra locant. postquam spatio languentia nullo
mutua conspicuos habuerunt lumina uoltus, 170
[hic fratres natosque suos uidere patresque]
deprensum est ciuile nefas. tenuere parumper
ora metu, tantum nutu motoque salutant
ense suos. mox, ut stimulis maioribus ardens
rupit amor leges, audet transcendere uallum 175
miles, in amplexus effusas tendere palmas.
hospitis ille ciet nomen, uocat ille propinquum,
admonet hunc studiis consors puerilibus aetas;
nec Romanus erat, qui non agnouerat hostem.
arma rigant lacrimis, singultibus oscula rumpunt, 180
et quamuis nullo maculatus sanguine miles
quae potuit fecisse timet. quid pectora pulsas?
quid, uaesane, gemis? fletus quid fundis inanis
nec te sponte tua sceleri parere fateris?
usque adeone times quem tu facis ipse timendum? 185
classica det bello, saeuos tu neclege cantus;
signa ferat, cessa: iam iam ciuilis Erinys
concidet et Caesar generum priuatus amabit.
nunc ades, aeterno conplectens omnia nexu,
o rerum mixtique salus Concordia mundi 190
et sacer orbis amor: magnum nunc saecula nostra
uenturi discrimen habent. periere latebrae
tot scelerum, populo uenia est erepta nocenti:
agnouere suos. pro numine fata sinistro
exigua requie tantas augentia clades! 195
pax erat, et castris miles permixtus utrisque
errabat; duro concordes caespite mensas
instituunt et permixto libamina Baccho;
graminei luxere foci, iunctoque cubili
extrahit insomnis bellorum fabula noctes, 200
quo primum steterint campo, qua lancea dextra
exierit. dum quae gesserunt fortia iactant
et dum multa negant, quod solum fata petebant,
est miseris renouata fides, atque omne futurum
creuit amore nefas. nam postquam foedera pacis 205
cognita Petreio, seque et sua tradita uenum
castra uidet, famulas scelerata ad proelia dextras
excitat atque hostis turba stipatus inermis
praecipitat castris iunctosque amplexibus ense
separat et multo disturbat sanguine pacem. 210
addidit ira ferox moturas proelia uoces.
'inmemor o patriae, signorum obliorum,
non potes hoc causae, miles, praestare, senatus
adsertor uicto redeas ut Caesare? certe,
ut uincare, potes. dum ferrum, incertaque fata, 215
quique fluat multo non derit uolnere sanguis,
ibitis ad dominum damnataque signa feretis,
utque habeat famulos nullo discrimine Caesar
exorandus erit? ducibus quoque uita petita est?
numquam nostra salus pretium mercesque nefandae 220
proditionis erit: non hoc ciuilia bella,
ut uiuamus, agunt. trahimur sub nomine pacis.
non chalybem gentes penitus fugiente metallo
eruerent, nulli uallarent oppida muri,
non sonipes in bella ferox, non iret in aequor 225
turrigeras classis pelago sparsura carinas,
si bene libertas umquam pro pace daretur.
hostes nempe meos sceleri iurata nefando
sacramenta tenent; at uobis uilior hoc est
uestra fides, quod pro causa pugnantibus aequa 230
et ueniam sperare licet. pro dira pudoris
funera! nunc toto fatorum ignarus in orbe,
Magne, paras acies mundique extrema tenentis
sollicitas reges, cum forsan foedere nostro
iam tibi sit promissa salus.' sic fatur et omnis 235
concussit mentes scelerumque reduxit amorem.
sic, ubi desuetae siluis in carcere clauso
mansueuere ferae et uoltus posuere minaces
atque hominem didicere pati, si torrida paruos
uenit in ora cruor, redeunt rabiesque furorque 240
admonitaeque tument gustato sanguine fauces;
feruet et a trepido uix abstinet ira magistro.
itur in omne nefas, et, quae fortuna deorum
inuidia caeca bellorum in nocte tulisset,
fecit monstra fides. inter mensasque torosque 245
quae modo conplexu fouerunt pectora caedunt;
et quamuis primo ferrum strinxere gementes,
ut dextrae iusti gladius dissuasor adhaesit,
dum feriunt, odere suos, animosque labantis
confirmant ictu. feruent iam castra tumultu, 250
ac, uelut occultum pereat scelus, omnia monstra 252
in facie posuere ducum: iuuat esse nocentis.
tu, Caesar, quamuis spoliatus milite multo,
agnoscis superos; neque enim tibi maior in aruis 255
Emathiis fortuna fuit nec Phocidos undis
Massiliae, Phario nec tantum est aequore gestum,
hoc siquidem solo ciuilis crimine belli
dux causae melioris eris. polluta nefanda
agmina caede duces iunctis committere castris 260
non audent, altaeque ad moenia rursus Ilerdae
intendere fugam. campos eques obuius omnis
abstulit et siccis inclusit collibus hostem.
tunc inopes undae praerupta cingere fossa
Caesar auet nec castra pati contingere ripas 265
aut circum largos curuari bracchia fontes.
ut leti uidere uiam, conuersus in iram
praecipitem timor est. miles non utile clausis
auxilium mactauit equos, tandemque coactus
spe posita damnare fugam casurus in hostes 270
fertur. ut effuso Caesar decurrere passu
uidit et ad certam deuotos tendere mortem,
'tela tene iam, miles', ait 'ferrumque ruenti
subtrahe: non ullo constet mihi sanguine bellum.
uincitur haut gratis iugulo qui prouocat hostem. 275
en, sibi uilis adest inuisa luce iuuentus
iam damno peritura meo; non sentiet ictus,
incumbet gladiis, gaudebit sanguine fuso.
deserat hic feruor mentes, cadat impetus amens,
perdant uelle mori.' sic deflagrare minaces 280
in cassum et uetito passus languescere bello,
substituit merso dum nox sua lumina Phoebo.
inde, ubi nulla data est miscendae copia mortis,
paulatim cadit ira ferox mentesque tepescunt,
saucia maiores animos ut pectora gestant, 285
dum dolor est ictusque recens et mobile neruis
conamen calidus praebet cruor ossaque nondum
adduxere cutem: si conscius ensis adacti
stat uictor tenuitque manus, tum frigidus artus
alligat atque animum subducto robore torpor, 290
postquam sicca rigens astrinxit uolnera sanguis.
iamque inopes undae primum tellure refossa
occultos latices abstrusaque flumina quaerunt;
nec solum rastris durisque ligonibus arua
sed gladiis fodere suis, puteusque cauati 295
montis ad inrigui premitur fastigia campi.
non se tam penitus, tam longe luce relicta
merserit Astyrici scrutator pallidus auri.
non tamen aut tectis sonuerunt cursibus amnes
aut micuere noui percusso pumice fontes, 300
antra nec exiguo stillant sudantia rore
aut inpulsa leui turbatur glarea uena.
tunc exhausta super multo sudore iuuentus
extrahitur duris silicum lassata metallis;
quoque minus possent siccos tolerare uapores 305
quaesitae fecistis aquae. nec languida fessi
corpora sustentant epulis, mensasque perosi
auxilium fecere famem. si mollius aruum
prodidit umorem, pinguis manus utraque glaebas
exprimit ora super; nigro si turbida limo 310
conluuies inmota iacet, cadit omnis in haustus
certatim obscaenos miles moriensque recepit
quas nollet uicturus aquas; rituque ferarum
distentas siccant pecudes, et lacte negato
sordidus exhausto sorbetur ab ubere sanguis. 315
tunc herbas frondesque terunt, et rore madentis
destringunt ramos et siquos palmite crudo
arboris aut tenera sucos pressere medulla.
o fortunati, fugiens quos barbarus hostis
fontibus inmixto strauit per rura ueneno. 320
hos licet in fluuios saniem tabemque ferarum,
pallida Dictaeis, Caesar, nascentia saxis
infundas aconita palam, Romana iuuentus
non decepta bibet. torrentur uiscera flamma
oraque sicca rigent squamosis aspera linguis; 325
iam marcent uenae, nulloque umore rigatus
aeris alternos angustat pulmo meatus,
rescissoque nocent suspiria dura palato;
pandunt ora tamen nociturumque aera captant.
expectant imbres, quorum modo cuncta natabant 330
inpulsu, et siccis uoltus in nubibus haerent.
quoque magis miseros undae ieiunia soluant
non super arentem Meroen Cancrique sub axe,
qua nudi Garamantes arant, sedere, sed inter
stagnantem Sicorim et rapidum deprensus Hiberum 335
spectat uicinos sitiens exercitus amnes.
iam domiti cessere duces, pacisque petendae
auctor damnatis supplex Afranius armis
semianimes in castra trahens hostilia turmas
uictoris stetit ante pedes. seruata precanti 340
maiestas non fracta malis, interque priorem
fortunam casusque nouos gerit omnia uicti,
sed ducis, et ueniam securo pectore poscit.
'si me degeneri strauissent fata sub hoste,
non derat fortis rapiendo dextera leto; 345
at nunc causa mihi est orandae sola salutis
dignum donanda, Caesar, te credere uita.
non partis studiis agimur nec sumpsimus arma
consiliis inimica tuis. nos denique bellum
inuenit ciuile duces, causaeque priori, 350
dum potuit, seruata fides. nil fata moramur:
tradimus Hesperias gentes, aperimus Eoas,
securumque orbis patimur post terga relicti.
nec cruor effusus campis tibi bella peregit
nec ferrum lassaeque manus: hoc hostibus unum, 355
quod uincas, ignosce tuis. nec magna petuntur:
otia des fessis, uitam patiaris inermis
degere quam tribuis. campis prostrata iacere
agmina nostra putes; nec enim felicibus armis
misceri damnata decet, partemque triumphi 360
captos ferre tui: turba haec sua fata peregit.
hoc petimus, uictos ne tecum uincere cogas.'
dixerat; at Caesar facilis uoltuque serenus
flectitur atque usus belli poenamque remittit.
ut primum iustae placuerunt foedera pacis, 365
incustoditos decurrit miles ad amnes,
incumbit ripis permissaque flumina turbat.
continuus multis subitarum tractus aquarum
aera non passus uacuis discurrere uenis
artauit clausitque animam; nec feruida pestis 370
cedit adhuc, sed morbus egens iam gurgite plenis
uisceribus sibi poscit aquas. mox robora neruis
et uires rediere uiris. o prodiga rerum
luxuries numquam paruo contenta paratis
et quaesitorum terra pelagoque ciborum 375
ambitiosa fames et lautae gloria mensae,
discite quam paruo liceat producere uitam
et quantum natura petat. non erigit aegros
nobilis ignoto diffusus consule Bacchus,
non auro murraque bibunt, sed gurgite puro 380
uita redit. satis est populis fluuiusque Ceresque.
heu miseri qui bella gerunt! tunc arma relinquens
uictori miles spoliato pectore tutus
innocuusque suas curarum liber in urbes
spargitur. o quantum donata pace potitos 385
excussis umquam ferrum uibrasse lacertis
paenituit, tolerasse sitim frustraque rogasse
prospera bella deos! nempe usis Marte secundo
tot dubiae restant acies, tot in orbe labores;
ut numquam fortuna labet successibus anceps, 390
uincendum totiens; terras fundendus in omnis
est cruor et Caesar per tot sua fata sequendus.
felix qui potuit mundi nutante ruina
quo iaceat iam scire loco. non proelia fessos
ulla uocant, certos non rumpunt classica somnos. 395
iam coniunx natique rudes et sordida tecta
et non deductos recipit sua terra colonos.
hoc quoque securis oneris fortuna remisit,
sollicitus menti quod abest fauor: ille salutis
est auctor, dux ille fuit. sic proelia soli 400
felices nullo spectant ciuilia uoto.
non eadem belli totum fortuna per orbem
constitit, in partes aliquid sed Caesaris ausa est.
qua maris Hadriaci longas ferit unda Salonas
et tepidum in molles Zephyros excurrit Iader, 405
illic bellaci confisus gente Curictum,
quos alit Hadriaco tellus circumflua ponto,
clauditur extrema residens Antonius ora
cautus ab incursu belli, si sola recedat,
expugnat quae tuta, fames. non pabula tellus 410
pascendis summittit equis, non proserit ullam
flaua Ceres segetem; spoliarat gramine campum
miles et attonso miseris iam dentibus aruo
castrorum siccas de caespite uolserat herbas.
ut primum aduersae socios in litore terrae 415
et Basilum uidere ducem, noua furta per aequor
exquisita fugae. neque enim de more carinas
extendunt puppesque leuant, sed firma gerendis
molibus insolito contexunt robora ductu.
namque ratem uacuae sustentant undique cupae 420
quarum porrectis series constricta catenis
ordinibus geminis obliquas excipit alnos;
nec gerit expositum telis in fronte patenti
remigium, sed, quod trabibus circumdedit aequor,
hoc ferit et taciti praebet miracula cursus, 425
quod nec uela ferat nec apertas uerberet undas.
tum freta seruantur, dum se declinibus undis
aestus agat refluoque mari nudentur harenae.
iamque relabenti crescebant litora ponto:
missa ratis prono defertur lapsa profundo 430
et geminae comites. cunctas super ardua turris
eminet et tremulis tabulata minantia pinnis.
noluit Illyricae custos Octauius undae
confestim temptare ratem, celeresque carinas
continuit, cursu crescat dum praeda secundo, 435
et temere ingressos repetendum inuitat ad aequor
pace maris. sic, dum pauidos formidine ceruos
claudat odoratae metuentis aera pinnae
aut dum dispositis attollat retia uaris,
uenator tenet ora leuis clamosa Molossi, 440
Spartanos Cretasque ligat, nec creditur ulli
silua cani, nisi qui presso uestigia rostro
colligit et praeda nescit latrare reperta
contentus tremulo monstrasse cubilia loro.
nec mora, conplentur moles, auideque petitis 445
insula deseritur ratibus, quo tempore primas
inpedit ad noctem iam lux extrema tenebras.
at Pompeianus fraudes innectere ponto
antiqua parat arte Cilix, passusque uacare
summa freti medio suspendit uincula ponto 450
et laxe fluitare sinit, religatque catenas
rupis ab Illyricae scopulis. nec prima nec illam
quae sequitur tardata ratis, sed tertia moles
haesit et ad cautes adducto fune secuta est.
inpendent caua saxa mari, ruituraque semper 455
stat, mirum, moles et siluis aequor inumbrat.
huc fractas Aquilone rates summersaque pontus
corpora saepe tulit caecisque abscondit in antris;
restituit raptus tectum mare, cumque cauernae
euomuere fretum contorti uerticis undae 460
Tauromenitanam uincunt feruore Charybdim.
hic Opiterginis moles onerata colonis
constitit; hanc omni puppes statione solutae
circumeunt, alii rupes ac litora conplent.
Vulteius tacitas sensit sub gurgite fraudes 465
(dux erat ille ratis); frustra qui uincula ferro
rumpere conatus poscit spe proelia nulla
incertus qua terga daret, qua pectora bello.
hoc tamen in casu quantum deprensa ualebat
effecit uirtus: inter tot milia captae 470
circumfusa rati et plenam uix inde cohortem
pugna fuit, non longa quidem; nam condidit umbra
nox lucem dubiam pacemque habuere tenebrae.
tum sic attonitam uenturaque fata pauentem
rexit magnanima Vulteius uoce cohortem: 475
'libera non ultra parua quam nocte iuuentus,
consulite extremis angusto in tempore rebus.
uita breuis nulli superest qui tempus in illa
quaerendae sibi mortis habet; nec gloria leti
inferior, iuuenes, admoto occurrere fato. 480
omnibus incerto uenturae tempore uitae
par animi laus est et, quos speraueris, annos
perdere et extremae momentum abrumpere lucis,
accersas dum fata manu: non cogitur ullus
uelle mori. fuga nulla patet, stant undique nostris 485
intenti ciues iugulis: decernite letum,
et metus omnis abest. cupias quodcumque necesse est.
non tamen in caeca bellorum nube cadendum est
aut cum permixtas acies sua tela tenebris
inuoluent. conferta iacent cum corpora campo, 490
in medium mors omnis abit, perit obruta uirtus:
nos in conspicua sociis hostique carina
constituere dei; praebebunt aequora testes,
praebebunt terrae, summis dabit insula saxis,
spectabunt geminae diuerso litore partes. 495
nescio quod nostris magnum et memorabile fatis
exemplum, Fortuna, paras. quaecumque per aeuum
exhibuit monimenta fides seruataque ferro
militiae pietas, transisset nostra iuuentus.
namque suis pro te gladiis incumbere, Caesar, 500
esse parum scimus; sed non maiora supersunt
obsessis tanti quae pignora demus amoris.
abscidit nostrae multum fors inuida laudi,
quod non cum senibus capti natisque tenemur.
indomitos sciat esse uiros timeatque furentis 505
et morti faciles animos et gaudeat hostis
non plures haesisse rates. temptare parabunt
foederibus turpique uolent corrumpere uita.
o utinam, quo plus habeat mors unica famae,
promittant ueniam, iubeant sperare salutem, 510
ne nos, cum calido fodiemus uiscera ferro,
desperasse putent. magna uirtute merendum est,
Caesar ut amissis inter tot milia paucis
hoc damnum clademque uocet. dent fata recessum
emittantque licet, uitare instantia nolim. 515
proieci uitam, comites, totusque futurae
mortis agor stimulis: furor est. agnoscere solis
permissum, quos iam tangit uicinia fati,
uicturosque dei celant, ut uiuere durent,
felix esse mori.' sic cunctas sustulit ardor 520
mobilium mentes iuuenum. cum sidera caeli
ante ducis uoces oculis umentibus omnes
aspicerent flexoque Vrsae temone pauerent,
idem, cum fortes animos praecepta subissent,
optauere diem. nec segnis uergere ponto 525
tunc erat astra polus; nam sol Ledaea tenebat
sidera, uicino cum lux altissima Cancro est;
nox tum Thessalicas urguebat parua sagittas.
detegit orta dies stantis in rupibus Histros
pugnacesque mari Graia cum classe Liburnos. 530
temptauere prius suspenso uincere bello
foederibus, fieret captis si dulcior ipsa
mortis uita mora. stabat deuota iuuentus
damnata iam luce ferox securaque pugnae
promisso sibi fine manu, nullique tumultus 535
excussere uiris mentes ad summa paratas;
innumerasque simul pauci terraque marique
sustinuere manus: tanta est fiducia mortis.
utque satis bello uisum est fluxisse cruoris
uersus ab hoste furor. primus dux ipse carinae 540
Vulteius iugulo poscens iam fata retecto
'ecquis' ait 'iuuenum est cuius sit dextra cruore
digna meo certaque fide per uolnera nostra
testetur se uelle mori?' nec plura locuto
uiscera non unus iam dudum transigit ensis. 545
conlaudat cunctos, sed eum cui uolnera prima
debebat grato moriens interficit ictu.
concurrunt alii totumque in partibus unis
bellorum fecere nefas. sic semine Cadmi
emicuit Dircaea cohors ceciditque suorum 550
uolneribus, dirum Thebanis fratribus omen;
Phasidos et campis insomni dente creati
terrigenae missa magicis e cantibus ira
cognato tantos inplerunt sanguine sulcos,
ipsaque inexpertis quod primum fecerat herbis 555
expauit Medea nefas. sic mutua pacti
fata cadunt iuuenes, minimumque in morte uirorum
mors uirtutis habet. pariter sternuntque caduntque
uolnere letali, nec quemquam dextra fefellit
cum feriat moriente manu. nec uolnus adactis 560
debetur gladiis: percussum est pectore ferrum
et iuguli pressere manum. cum sorte cruenta
fratribus incurrunt fratres natusque parenti,
haud trepidante tamen toto cum pondere dextra
exegere enses. pietas ferientibus una 565
non repetisse fuit. iam latis uiscera lapsa
semianimes traxere foris multumque cruorem
infudere mari. despectam cernere lucem
uictoresque suos uoltu spectare superbo
et mortem sentire iuuat. iam strage cruenta 570
conspicitur cumulata ratis, bustisque remittunt
corpora uictores, ducibus mirantibus ulli
esse ducem tanti. nullam maiore locuta est
ore ratem totum discurrens Fama per orbem.
non tamen ignauae post haec exempla uirorum 575
percipient gentes quam sit non ardua uirtus
seruitium fugisse manu, sed regna timentur
ob ferrum et saeuis libertas uritur armis,
ignorantque datos, ne quisquam seruiat, enses.
mors, utinam pauidos uitae subducere nolles, 580
sed uirtus te sola daret.
non segnior illo
Marte fuit, qui tum Libycis exarsit in aruis.
namque rates audax Lilybaeo litore soluit
Curio, nec forti uelis Aquilone recepto
inter semirutas magnae Carthaginis arces 585
et Clipeam tenuit stationis litora notae,
primaque castra locat cano procul aequore, qua se
Bagrada lentus agit siccae sulcator harenae.
inde petit tumulos exesasque undique rupes,
Antaei quas regna uocat non uana uetustas. 590
nominis antiqui cupientem noscere causas
cognita per multos docuit rudis incola patres.
'nondum post genitos Tellus ecfeta gigantas
terribilem Libycis partum concepit in antris.
nec tam iusta fuit terrarum gloria Typhon 595
aut Tityos Briareusque ferox; caeloque pepercit
quod non Phlegraeis Antaeum sustulit aruis.
hoc quoque tam uastas cumulauit munere uires
Terra sui fetus, quod, cum tetigere parentem,
iam defecta uigent renouato robore membra. 600
haec illi spelunca domus; latuisse sub alta
rupe ferunt, epulas raptos habuisse leones;
ad somnos non terga ferae praebere cubile
adsuerunt, non silua torum, uiresque resumit
in nuda tellure iacens. periere coloni 605
aruorum Libyae, pereunt quos appulit aequor;
auxilioque diu uirtus non usa cadendi
terrae spernit opes: inuictus robore cunctis,
quamuis staret, erat. tandem uolgata cruenti
fama mali terras monstris aequorque leuantem 610
magnanimum Alciden Libycas exciuit in oras.
ille Cleonaei proiecit terga leonis,
Antaeus Libyci; perfudit membra liquore
hospes Olympiacae seruato more palaestrae,
ille parum fidens pedibus contingere matrem 615
auxilium membris calidas infudit harenas.
conseruere manus et multo bracchia nexu;
colla diu grauibus frustra temptata lacertis,
inmotumque caput fixa cum fronte tenetur,
miranturque habuisse parem. nec uiribus uti 620
Alcides primo uoluit certamine totis,
exhausitque uirum, quod creber anhelitus illi
prodidit et gelidus fesso de corpore sudor.
tum ceruix lassata quati, tum pectore pectus
urgueri, tunc obliqua percussa labare 625
crura manu. iam terga uiri cedentia uictor
alligat et medium conpressis ilibus artat
inguinaque insertis pedibus distendit et omnem
explicuit per membra uirum. rapit arida tellus
sudorem; calido conplentur sanguine uenae, 630
intumuere tori, totosque induruit artus
Herculeosque nouo laxauit corpore nodos.
constitit Alcides stupefactus robore tanto,
nec sic Inachiis, quamuis rudis esset, in undis
desectam timuit reparatis anguibus hydram. 635
conflixere pares, Telluris uiribus ille,
ille suis. numquam saeuae sperare nouercae
plus licuit: uidet exhaustos sudoribus artus
ceruicemque uiri, siccam cum ferret Olympum.
utque iterum fessis iniecit bracchia membris 640
non expectatis Antaeus uiribus hostis
sponte cadit maiorque accepto robore surgit.
quisquis inest terris in fessos spiritus artus
egeritur, Tellusque uiro luctante laborat.
ut tandem auxilium tactae prodesse parentis 645
Alcides sensit, 'standum est tibi,' dixit 'et ultra
non credere solo, sternique uetabere terra.
haerebis pressis intra mea pectora membris:
huc, Antaee, cades.' sic fatus sustulit alte
nitentem in terras iuuenem. morientis in artus 650
non potuit nati Tellus permittere uires:
Alcides medio tenuit iam pectora pigro
stricta gelu terrisque diu non credidit hostem.
hinc, aeui ueteris custos, famosa uetustas,
miratrixque sui, signauit nomine terras. 655
sed maiora dedit cognomina collibus istis
Poenum qui Latiis reuocauit ab arcibus hostem
Scipio; nam sedes Libyca tellure potito
haec fuit. en, ueteris cernis uestigia ualli.
Romana hos primum tenuit uictoria campos.' 660
Curio laetatus, tamquam fortuna locorum
bella gerat seruetque ducum sibi fata priorum,
felici non fausta loco tentoria ponens
indulsit castris et collibus abstulit omen
sollicitatque feros non aequis uiribus hostis. 665
omnis Romanis quae cesserat Africa signis
tum Vari sub iure fuit; qui robore quamquam
confisus Latio regis tamen undique uires
exciuit, Libycas gentis, extremaque mundi
signa suum comitata Iubam. non fusior ulli 670
terra fuit domino: qua sunt longissima, regna
cardine ab occiduo uicinus Gadibus Atlans
terminat, a medio confinis Syrtibus Hammon;
at, qua lata iacet, uasti plaga feruida regni
distinet Oceanum zonaeque exusta calentis. 675
sufficiunt spatio populi: tot castra secuntur,
Autololes Numidaeque uagi semperque paratus
inculto Gaetulus equo, tum concolor Indo
Maurus, inops Nasamon, mixti Garamante perusto
Marmaridae uolucres, aequaturusque sagittas 680
Medorum, tremulum cum torsit missile, Mazax,
et gens quae nudo residens Massylia dorso
ora leui flectit frenorum nescia uirga,
et solitus uacuis errare mapalibus Afer
uenator ferrique simul fiducia non est 685
uestibus iratos laxis operire leones.
nec solum studiis ciuilibus arma parabat
priuatae sed bella dabat Iuba concitus irae.
hunc quoque quo superos humanaque polluit anno
lege tribunicia solio depellere auorum 690
Curio temptarat, Libyamque auferre tyranno
dum regnum te, Roma, facit. memor ille doloris
hoc bellum sceptri fructum putat esse retenti.
hac igitur regis trepidat iam Curio fama
et quod Caesareis numquam deuota iuuentus 695
illa nimis castris nec Rheni miles in undis
exploratus erat, Corfini captus in arce,
infidusque nouis ducibus dubiusque priori
fas utrumque putat. sed, postquam languida segni
cernit cuncta metu nocturnaque munera ualli 700
desolata fuga, trepida sic mente profatur:
'audendo magnus tegitur timor; arma capessam
ipse prior. campum miles descendat in aequum
dum meus est; uariam semper dant otia mentem.
eripe consilium pugna: cum dira uoluptas 705
ense subit presso, galeae texere pudorem,
quis conferre duces meminit, quis pendere causas?
qua stetit inde fauet; ueluti fatalis harenae
muneribus non ira uetus concurrere cogit
productos, odere pares.' sic fatus apertis 710
instruxit campis acies; quem blanda futuris
deceptura malis belli fortuna recepit.
nam pepulit Varum campo nudataque foeda
terga fuga, donec uetuerunt castra, cecidit.
tristia sed postquam superati proelia Vari 715
sunt audita Iubae, laetus quod gloria belli
sit rebus seruata suis, rapit agmina furtim,
obscuratque suam per iussa silentia famam
hoc solum incauto metuentis ab hoste, timeri.
mittitur, exigua qui proelia prima lacessat 720
eliciatque manu, Numidis a rege secundus,
ut sibi commissi simulator Sabbura belli;
ipse caua regni uires in ualle retentat:
aspidas ut Pharias cauda sollertior hostis
ludit et iratas incerta prouocat umbra 725
obliquusque caput uanas serpentis in auras
effusae tuto conprendit guttura morsu
letiferam citra saniem; tunc inrita pestis
exprimitur faucesque fluunt pereunte ueneno.
fraudibus euentum dederat fortuna, feroxque 730
non exploratis occulti uiribus hostis
Curio nocturnum castris erumpere cogit
ignotisque equitem late decurrere campis.
ipse sub aurorae primos excedere motus
signa iubet castris, multum frustraque rogatus 735
ut Libycas metuat fraudes infectaque semper
Punica bella dolis. leti fortuna propinqui
tradiderat fatis iuuenem, bellumque trahebat
auctorem ciuile suum. super ardua ducit
saxa, super cautes, abrupto limite signa; 740
cum procul e summis conspecti collibus hostes
fraude sua cessere parum, dum colle relicto
effusam patulis aciem committeret aruis.
ille fugam credens simulatae nescius artis,
ut uictor, mersos aciem deiecit in agros. 745
ut primum patuere doli, Numidaeque fugaces
undique conpletis clauserunt montibus agmen,
obstipuit dux ipse simul perituraque turba.
non timidi petiere fugam, non proelia fortes,
quippe ubi non sonipes motus clangore tubarum 750
saxa quatit pulsu rigidos uexantia frenos
ora terens spargitque iubas et subrigit auris
incertoque pedum pugnat non stare tumultu:
fessa iacet ceruix, fumant sudoribus artus
oraque proiecta squalent arentia lingua, 755
pectora rauca gemunt, quae creber anhelitus urguet,
et defecta grauis longe trahit ilia pulsus
siccaque sanguineis durescit spuma lupatis.
iamque gradum neque uerberibus stimulisque coacti
nec quamuis crebris iussi calcaribus addunt: 760
uolneribus coguntur equi; nec profuit ulli
cornipedis rupisse moras, neque enim impetus ille
incursusque fuit: tantum perfertur ad hostis
et spatium iaculis oblato uolnere donat.
at, uagus Afer equos ut primum emisit in agmen, 765
tum campi tremuere sono, terraque soluta,
quantus Bistonio torquetur turbine, puluis
aera nube sua texit traxitque tenebras.
ut uero in pedites fatum miserabile belli
incubuit, nullo dubii discrimine Martis 770
ancipites steterunt casus, set tempora pugnae
mors tenuit; neque enim licuit procurrere contra
et miscere manus. sic undique saepta iuuentus
comminus obliquis et rectis eminus hastis
obruitur, non uolneribus nec sanguine solum, 775
telorum nimbo peritura et pondere ferri.
ergo acies tantae paruum spissantur in orbem,
ac, siquis metuens medium correpsit in agmen,
uix inpune suos inter conuertitur enses;
densaturque globus, quantum pede prima relato 780
constrinxit gyros acies. non arma mouendi
iam locus est pressis, stipataque membra teruntur;
frangitur armatum conliso pectore pectus.
non tam laeta tulit uictor spectacula Maurus
quam Fortuna dabat; fluuios non ille cruoris 785
membrorumque uidet lapsum et ferientia terram
corpora: conpressum turba stetit omne cadauer.
excitet inuisas dirae Carthaginis umbras
inferiis fortuna nouis, ferat ista cruentus
Hannibal et Poeni tam dira piacula manes. 790
Romanam, superi, Libyca tellure ruinam
Pompeio prodesse nefas uotisque senatus.
Africa nos potius uincat sibi. Curio, fusas
ut uidit campis acies et cernere tantas
permisit clades conpressus sanguine puluis, 795
non tulit adflictis animam producere rebus
aut sperare fugam, ceciditque in strage suorum
inpiger ad letum et fortis uirtute coacta.
quid nunc rostra tibi prosunt turbata forumque
unde tribunicia plebeius signifer arce 800
arma dabas populis? quid prodita iura senatus
et gener atque socer bello concurrere iussi?
ante iaces quam dira duces Pharsalia confert,
spectandumque tibi bellum ciuile negatum est.
has urbi miserae uestro de sanguine poenas 805
ferre datis, luitis iugulo sic arma, potentes.
felix Roma quidem ciuisque habitura beatos,
si libertatis superis tam cura placeret
quam uindicta placet. Libycas, en, nobile corpus,
pascit aues nullo contectus Curio busto. 810
at tibi nos, quando non proderit ista silere
a quibus omne aeui senium sua fama repellit,
digna damus, iuuenis, meritae praeconia uitae.
haut alium tanta ciuem tulit indole Roma
aut cui plus leges deberent recta sequenti; 815
perdita tunc urbi nocuerunt saecula, postquam
ambitus et luxus et opum metuenda facultas
transuerso mentem dubiam torrente tulerunt,
momentumque fuit mutatus Curio rerum
Gallorum captus spoliis et Caesaris auro. 820
ius licet in iugulos nostros sibi fecerit ensis
Sulla potens Mariusque ferox et Cinna cruentus
Caesareaeque domus series, cui tanta potestas
concessa est? emere omnes, hic uendidit urbem.