M. ANNAEI LVCANI BELLI CIVILIS LIBER SECVNDVS
Iamque irae patuere deum manifestaque belli
signa dedit mundus legesque et foedera rerum
praescia monstrifero uertit natura tumultu
indixitque nefas. cur hanc tibi, rector Olympi,
sollicitis uisum mortalibus addere curam, 5
noscant uenturas ut dira per omina clades?
siue parens rerum, cum primum informia regna
materiamque rudem flamma cedente recepit,
fixit in aeternum causas, qua cuncta coercet
se quoque lege tenens, et saecula iussa ferentem 10
fatorum inmoto diuisit limite mundum,
siue nihil positum est, sed fors incerta uagatur
fertque refertque uices et habet mortalia casus,
sit subitum quodcumque paras; sit caeca futuri
mens hominum fati; liceat sperare timenti. 15
ergo, ubi concipiunt quantis sit cladibus orbi
constatura fides superum, ferale per urbem
iustitium; latuit plebeio tectus amictu
omnis honos, nullos comitata est purpura fasces.
tum questus tenuere suos magnusque per omnis 20
errauit sine uoce dolor. sic funere primo
attonitae tacuere domus, cum corpora nondum
conclamata iacent nec mater crine soluto
exigit ad saeuos famularum bracchia planctus,
sed cum membra premit fugiente rigentia uita 25
uoltusque exanimes oculosque in morte minaces,
necdum est ille dolor nec iam metus: incubat amens
miraturque malum. cultus matrona priores
deposuit maestaeque tenent delubra cateruae:
hae lacrimis sparsere deos, hae pectora duro 30
adflixere solo, lacerasque in limine sacro
attonitae fudere comas uotisque uocari
adsuetas crebris feriunt ululatibus aures.
nec cunctae summi templo iacuere Tonantis:
diuisere deos, et nullis defuit aris 35
inuidiam factura parens. quarum una madentis
scissa genas, planctu liuentis atra lacertos,
'nunc', ait 'o miserae, contundite pectora, matres,
nunc laniate comas neue hunc differte dolorem
et summis seruate malis. nunc flere potestas 40
dum pendet fortuna ducum: cum uicerit alter
gaudendum est.' his se stimulis dolor ipse lacessit.
nec non bella uiri diuersaque castra petentes
effundunt iustas in numina saeua querellas.
'o miserae sortis, quod non in Punica nati 45
tempora Cannarum fuimus Trebiaeque iuuentus.
non pacem petimus, superi: date gentibus iras,
nunc urbes excite feras; coniuret in arma
mundus, Achaemeniis decurrant Medica Susis
agmina, Massageten Scythicus non adliget Hister, 50
fundat ab extremo flauos Aquilone Suebos
Albis et indomitum Rheni caput; omnibus hostes
reddite nos populis: ciuile auertite bellum.
hinc Dacus, premat inde Getes; occurrat Hiberis
alter, ad Eoas hic uertat signa pharetras; 55
nulla uacet tibi, Roma, manus. uel, perdere nomen
si placet Hesperium, superi, conlatus in ignes
plurimus ad terram per fulmina decidat aether.
saeue parens, utrasque simul partesque ducesque,
dum nondum meruere, feri. tantone nouorum 60
prouentu scelerum quaerunt uter imperet urbi?
uix tanti fuerat ciuilia bella mouere
ut neuter.' talis pietas peritura querellas
egerit. at miseros angit sua cura parentes,
oderuntque grauis uiuacia fata senectae 65
seruatosque iterum bellis ciuilibus annos.
atque aliquis magno quaerens exempla timori
'non alios' inquit 'motus tum fata parabant
cum post Teutonicos uictor Libycosque triumphos
exul limosa Marius caput abdidit ulua. 70
stagna auidi texere soli laxaeque paludes
depositum, Fortuna, tuum; mox uincula ferri
exedere senem longusque in carcere paedor.
consul et euersa felix moriturus in urbe
poenas ante dabat scelerum. mors ipsa refugit 75
saepe uirum, frustraque hosti concessa potestas
sanguinis inuisi, primo qui caedis in actu
deriguit ferrumque manu torpente remisit.
uiderat inmensam tenebroso in carcere lucem
terribilisque deos scelerum Mariumque futurum, 80
audieratque pauens "fas haec contingere non est
colla tibi; debet multas hic legibus aeui
ante suam mortes: uanum depone furorem."
si libet ulcisci deletae funera gentis,
hunc, Cimbri, seruate senem. non ille fauore 85
numinis, ingenti superum protectus ab ira,
uir ferus et Romam cupienti perdere fato
sufficiens. idem pelago delatus iniquo
hostilem in terram uacuisque mapalibus actus
nuda triumphati iacuit per regna Iugurthae 90
et Poenos pressit cineres. solacia fati
Carthago Mariusque tulit, pariterque iacentes
ignouere deis. Libycas ibi colligit iras.
ut primum fortuna redit, seruilia soluit
agmina, conflato saeuas ergastula ferro 95
exeruere manus. nulli gestanda dabantur
signa ducis, nisi qui scelerum iam fecerat usum
adtuleratque in castra nefas. pro fata, quis ille,
quis fuit ille dies, Marius quo moenia uictor
corripuit, quantoque gradu mors saeua cucurrit! 100
nobilitas cum plebe perit, lateque uagatus
ensis, et a nullo reuocatum pectore ferrum.
stat cruor in templis multaque rubentia caede
lubrica saxa madent. nulli sua profuit aetas:
non senis extremum piguit uergentibus annis 105
praecepisse diem, nec primo in limine uitae
infantis miseri nascentia rumpere fata.
crimine quo parui caedem potuere mereri?
sed satis est iam posse mori. trahit ipse furoris
impetus, et uisum lenti quaesisse nocentem. 110
in numerum pars magna perit, rapuitque cruentus
uictor ab ignota uoltus ceruice recisos
dum uacua pudet ire manu. spes una salutis
oscula pollutae fixisse trementia dextrae.
mille licet gladii mortis noua signa sequantur, 115
degener o populus, uix saecula longa decorum
sic meruisse uiris, nedum breue dedecus aeui
et uitam dum Sulla redit. cui funera uolgi
flere uacet? uix te sparsum per viscera, Baebi,
innumeras inter carpentis membra coronae 120
discessisse manus, aut te, praesage malorum
Antoni, cuius laceris pendentia canis
ora ferens miles festae rorantia mensae
inposuit. truncos lacerauit Fimbria Crassos;
saeua tribunicio maduerunt robora tabo. 125
te quoque neclectum uiolatae, Scaeuola, Vestae
ante ipsum penetrale deae semperque calentis
mactauere focos; paruom set fessa senectus
sanguinis effudit iugulo flammisque pepercit.
septimus haec sequitur repetitis fascibus annus. 130
ille fuit uitae Mario modus, omnia passo
quae peior fortuna potest, atque omnibus uso
quae melior, mensoque hominis quid fata paterent.
iam quot apud Sacri cecidere cadauera Portum
aut Collina tulit stratas quot porta cateruas, 135
tum cum paene caput mundi rerumque potestas
mutauit translata locum, Romanaque Samnis
ultra Caudinas sperauit uolnera Furcas!
Sulla quoque inmensis accessit cladibus ultor.
ille quod exiguum restabat sanguinis urbi 140
hausit; dumque nimis iam putria membra recidit
excessit medicina modum, nimiumque secuta est,
qua morbi duxere, manus. periere nocentes,
sed cum iam soli possent superesse nocentes.
tum data libertas odiis, resolutaque legum 145
frenis ira ruit. non uni cuncta dabantur
sed fecit sibi quisque nefas: semel omnia uictor
iusserat. infandum domini per uiscera ferrum
exegit famulus, nati maduere paterno
sanguine, certatum est cui ceruix caesa parentis 150
cederet, in fratrum ceciderunt praemia fratres.
busta repleta fuga, permixtaque uiua sepultis
corpora, nec populum latebrae cepere ferarum.
hic laqueo fauces elisaque guttura fregit,
hic se praecipiti iaculatus pondere dura 155
dissiluit percussus humo, mortesque cruento
uictori rapuere suas; hic robora busti
exstruit ipse sui necdum omni sanguine fuso
desilit in flammas et, dum licet, occupat ignes.
colla ducum pilo trepidam gestata per urbem 160
et medio congesta foro: cognoscitur illic
quidquid ubique iacet. scelerum non Thracia tantum
uidit Bistonii stabulis pendere tyranni,
postibus Antaei Libye, nec Graecia maerens
tot laceros artus Pisaea fleuit in aula. 165
cum iam tabe fluunt confusaque tempore multo
amisere notas, miserorum dextra parentum
colligit et pauido subducit cognita furto.
meque ipsum memini, caesi deformia fratris
ora rogo cupidum uetitisque inponere flammis, 170
omnia Sullanae lustrasse cadauera pacis
perque omnis truncos, cum qua ceruice recisum
conueniat, quaesisse, caput. quid sanguine manes
placatos Catuli referam? cum uictima tristis
inferias Marius forsan nolentibus umbris 175
pendit inexpleto non fanda piacula busto,
cum laceros artus aequataque uolnera membris
uidimus et toto quamuis in corpore caeso
nil animae letale datum, moremque nefandae
dirum saeuitiae, pereuntis parcere morti. 180
auolsae cecidere manus exsectaque lingua
palpitat et muto uacuum ferit aera motu.
hic aures, alius spiramina naris aduncae
amputat, ille cauis euoluit sedibus orbes
ultimaque effodit spectatis lumina membris. 185
uix erit ulla fides tam saeui criminis, unum
tot poenas cepisse caput. sic mole ruinae
fracta sub ingenti miscentur pondere membra,
nec magis informes ueniunt ad litora trunci
qui medio periere freto. quid perdere fructum 190
iuuit et, ut uilem, Marii confundere uoltum?
ut scelus hoc Sullae caedesque ostensa placeret
agnoscendus erat. uidit Fortuna colonos
Praenestina suos cunctos simul ense recepto
unius populum pereuntem tempore mortis. 195
tum flos Hesperiae, Latii iam sola iuuentus,
concidit et miserae maculauit ouilia Romae.
tot simul infesto iuuenes occumbere leto
saepe fames pelagique furor subitaeque ruinae
aut terrae caelique lues aut bellica clades, 200
numquam poena fuit. densi uix agmina uolgi
inter et exangues inmissa morte cateruas
uictores mouere manus; uix caede peracta
procumbunt, dubiaque labant ceruice; sed illos
magna premit strages peraguntque cadauera partem 205
caedis: uiua graues elidunt corpora trunci.
intrepidus tanti sedit securus ab alto
spectator sceleris: miseri tot milia uolgi
non timuit iussisse mori. congesta recepit
omnia Tyrrhenus Sullana cadauera gurges. 210
in fluuium primi cecidere, in corpora summi.
praecipites haesere rates, et strage cruenta
interruptus aquae fluxit prior amnis in aequor,
ad molem stetit unda sequens. iam sanguinis alti
uis sibi fecit iter campumque effusa per omnem 215
praecipitique ruens Tiberina in flumina riuo
haerentis adiuuit aquas; nec iam alueus amnem
nec retinent ripae, redditque cadauera campo.
tandem Tyrrhenas uix eluctatus in undas
sanguine caeruleum torrenti diuidit aequor. 220
hisne salus rerum, felix his Sulla uocari,
his meruit tumulum medio sibi tollere Campo?
haec rursus patienda manent, hoc ordine belli
ibitur, hic stabit ciuilibus exitus armis.
quamquam agitant grauiora metus, multumque coitur 225
humani generis maiore in proelia damno.
exulibus Mariis bellorum maxima merces
Roma recepta fuit, nec plus uictoria Sullae
praestitit inuisas penitus quam tollere partes:
hos alio, Fortuna, uocas, olimque potentes 230
concurrunt. neuter ciuilia bella moueret
contentus quo Sulla fuit.' sic maesta senectus
praeteritique memor flebat metuensque futuri.
at non magnanimi percussit pectora Bruti
terror et in tanta pauidi formidine motus 235
pars populi lugentis erat, set nocte sopora,
Parrhasis obliquos Helice cum uerteret axes,
atria cognati pulsat non ampla Catonis.
inuenit insomni uoluentem publica cura
fata uirum casusque urbis cunctisque timentem 240
securumque sui, farique his uocibus orsus:
'omnibus expulsae terris olimque fugatae
uirtutis iam sola fides, quam turbine nullo
excutiet fortuna tibi, tu mente labantem
derige me, dubium certo tu robore firma. 245
namque alii Magnum uel Caesaris arma sequantur,
dux Bruto Cato solus erit. pacemne tueris
inconcussa tenens dubio uestigia mundo,
an placuit ducibus scelerum populique furentis
cladibus inmixtum ciuile absoluere bellum? 250
quemque suae rapiunt scelerata in proelia causae:
hos polluta domus legesque in pace timendae,
hos ferro fugienda fames mundique ruinae
permiscenda fides. nullum furor egit in arma;
castra petunt magna uicti mercede: tibi uni 255
per se bella placent? quid tot durare per annos
profuit inmunem corrupti moribus aeui?
hoc solum longae pretium uirtutis habebis:
accipient alios, facient te bella nocentem.
ne tantum, o superi, liceat feralibus armis, 260
has etiam mouisse manus. nec pila lacertis
missa tuis caeca telorum in nube ferentur:
ne tanta in cassum uirtus eat, ingeret omnis
se belli fortuna tibi. quis nolet in isto
ense mori, quamuis alieno uolnere labens, 265
et scelus esse tuum? melius tranquilla sine armis
otia solus ages, sicut caelestia semper
inconcussa suo uoluuntur sidera lapsu.
fulminibus propior terrae succenditur aer,
imaque telluris uentos tractusque coruscos 270
flammarum accipiunt; nubes excedit Olympus.
lege deum minimas rerum discordia turbat,
pacem magna tenent. quam laetae Caesaris aures
accipient tantum uenisse in proelia ciuem!
nam praelata suis numquam diuersa dolebit 275
castra ducis Magni. nimium placet ipse Catoni,
si bellum ciuile placet. pars magna senatus
et duce priuato gesturus proelia consul
sollicitant proceresque alii; quibus adde Catonem
sub iuga Pompei, toto iam liber in orbe 280
solus Caesar erit. quod si pro legibus arma
ferre iuuat patriis libertatemque tueri
nunc neque Pompei Brutum neque Caesaris hostem,
post bellum uictoris habes.' sic fatur; at illi
arcano sacras reddit Cato pectore uoces. 285
'summum, Brute, nefas ciuilia bella fatemur,
sed quo fata trahunt uirtus secura sequetur.
crimen erit superis et me fecisse nocentem.
sidera quis mundumque uelit spectare cadentem
expers ipse metus? quis, cum ruat arduus aether, 290
terra labet mixto coeuntis pondere mundi,
complossas tenuisse manus? gentesne furorem
Hesperium ignotae Romanaque bella sequentur
diductique fretis alio sub sidere reges,
otia solus agam? procul hunc arcete furorem, 295
o superi, motura Dahas ut clade Getasque
securo me Roma cadat. ceu morte parentem
natorum orbatum longum producere funus
ad tumulos iubet ipse dolor, iuuat ignibus atris
inseruisse manus constructoque aggere busti 300
ipsum atras tenuisse faces, non ante reuellar
exanimem quam te conplectar, Roma; tuumque
nomen, Libertas, et inanem persequar umbram.
sic eat: inmites Romana piacula diui
plena ferant, nullo fraudemus sanguine bellum. 305
o utinam caelique deis Erebique liceret
hoc caput in cunctas damnatum exponere poenas!
deuotum hostiles Decium pressere cateruae:
me geminae figant acies, me barbara telis
Rheni turba petat, cunctis ego peruius hastis 310
excipiam medius totius uolnera belli.
hic redimat sanguis populos, hac caede luatur
quidquid Romani meruerunt pendere mores.
ad iuga cur faciles populi, cur saeua uolentes
regna pati pereunt? me solum inuadite ferro, 315
me frustra leges et inania iura tuentem.
hic dabit hic pacem iugulus finemque malorum
gentibus Hesperiis: post me regnare uolenti
non opus est bello. quin publica signa ducemque
Pompeium sequimur? nec, si fortuna fauebit, 320
hunc quoque totius sibi ius promittere mundi
non bene conpertum est: ideo me milite uincat
ne sibi se uicisse putet.' sic fatur, et acris
irarum mouit stimulos iuuenisque calorem
excitat in nimios belli ciuilis amores, 325
interea Phoebo gelidas pellente tenebras
pulsatae sonuere fores, quas sancta relicto
Hortensi maerens inrupit Marcia busto.
quondam uirgo toris melioris iuncta mariti,
mox, ubi conubii pretium mercesque soluta est 330
tertia iam suboles, alios fecunda penates
inpletura datur geminas et sanguine matris
permixtura domos; sed, postquam condidit urna
supremos cineres, miserando concita uoltu,
effusas laniata comas contusaque pectus 335
uerberibus crebris cineresque ingesta sepulchri,
non aliter placitura uiro, sic maesta profatur:
'dum sanguis inerat, dum uis materna, peregi
iussa, Cato, et geminos excepi feta maritos:
uisceribus lassis partuque exhausta reuertor 340
iam nulli tradenda uiro. da foedera prisci
inlibata tori, da tantum nomen inane
conubii; liceat tumulo scripsisse "Catonis
Marcia", nec dubium longo quaeratur in aeuo
mutarim primas expulsa an tradita taedas. 345
non me laetorum sociam rebusque secundis
accipis: in curas uenio partemque laborum.
da mihi castra sequi: cur tuta in pace relinquar
et sit ciuili propior Cornelia bello?'
hae flexere uirum uoces, et, tempora quamquam 350
sint aliena toris iam fato in bella uocante,
foedera sola tamen uanaque carentia pompa
iura placent sacrisque deos admittere testes.
festa coronato non pendent limine serta,
infulaque in geminos discurrit candida postes, 355
legitimaeque faces, gradibusque adclinis eburnis
stat torus et picto uestes discriminat auro,
turritaque premens frontem matrona corona
translata uitat contingere limina planta;
non timidum nuptae leuiter tectura pudorem 360
lutea demissos uelarunt flammea uoltus,
balteus aut fluxos gemmis astrinxit amictus,
colla monile decens umerisque haerentia primis
suppara nudatos cingunt angusta lacertos.
sicut erat, maesti seruat lugubria cultus 365
quoque modo natos hoc est amplexa maritum.
obsita funerea celatur purpura lana,
non soliti lusere sales, nec more Sabino
excepit tristis conuicia festa maritus.
pignora nulla domus, nulli coiere propinqui: 370
iunguntur taciti contentique auspice Bruto.
ille nec horrificam sancto dimouit ab ore
caesariem duroque admisit gaudia uoltu
(ut primum tolli feralia uiderat arma,
intonsos rigidam in frontem descendere canos 375
passus erat maestamque genis increscere barbam:
uni quippe uacat studiis odiisque carenti
humanum lugere genus), nec foedera prisci
sunt temptata tori: iusto quoque robur amori
restitit. hi mores, haec duri inmota Catonis 380
secta fuit, seruare modum finemque tenere
naturamque sequi patriaeque inpendere uitam
nec sibi sed toti genitum se credere mundo.
huic epulae uicisse famem, magnique penates
summouisse hiemem tecto, pretiosaque uestis 385
hirtam membra super Romani more Quiritis
induxisse togam, Venerisque hic
progenies: urbi pater est urbique maritus,
iustitiae cultor, rigidi seruator honesti,
in commune bonus; nullosque Catonis in actus 390
subrepsit partemque tulit sibi nata uoluptas.
interea trepido discedens agmine Magnus
moenia Dardanii tenuit Campana coloni.
haec placuit belli sedes, hinc summa mouentem
hostis in occursum sparsas extendere partis, 395
umbrosis mediam qua collibus Appenninus
erigit Italiam nulloque a uertice tellus
altius intumuit propiusque accessit Olympo.
mons inter geminas medius se porrigit undas
inferni superique maris, collesque coercent 400
hinc Tyrrhena uado frangentes aequora Pisae,
illinc Dalmaticis obnoxia fluctibus Ancon.
fontibus hic uastis inmensos concipit amnes
fluminaque in gemini spargit diuortia ponti
(in laeuum cecidere latus ueloxque Metaurus 405
Crustumiumque rapax et iuncto Sapis Isauro
Senaque et Hadriacas qui uerberat Aufidus undas;
quoque magis nullum tellus se soluit in amnem
Eridanus fractas deuoluit in aequora siluas
Hesperiamque exhaurit aquis. hunc fabula primum 410
populea fluuium ripas umbrasse corona,
cumque diem pronum transuerso limite ducens
succendit Phaethon flagrantibus aethera loris,
gurgitibus raptis penitus tellure perusta,
hunc habuisse pares Phoebeis ignibus undas. 415
non minor hic Nilo, si non per plana iacentis
Aegypti Libycas Nilus stagnaret harenas;
non minor hic Histro, nisi quod, dum permeat orbem,
Hister casuros in quaelibet aequora fontes
accipit et Scythicas exit non solus in undas. 420
dexteriora petens montis decliuia Thybrim
unda facit Rutubamque cauum. delabitur inde
Vulturnusque celer nocturnaeque editor aurae
Sarnus et umbrosae Liris per regna Maricae
Vestinis inpulsus aquis radensque Salerni 425
tesca Siler nullasque uado qui Macra moratus
alnos uicinae procurrit in aequora Lunae).
longior educto qua surgit in aera dorso,
Gallica rura uidet deuexasque excipit Alpes.
tunc Vmbris Marsisque ferax domitusque Sabello 430
uomere, piniferis amplexus rupibus omnis
indigenas Latii populos, non deserit ante
Hesperiam, quam cum Scyllaeis clauditur undis,
extenditque suas in templa Lacinia rupes,
longior Italia, donec confinia pontus 435
solueret incumbens terrasque repelleret aequor,
at, postquam gemino tellus elisa profundo est,
extremi colles Siculo cessere Peloro.
Caesar in arma furens nullas nisi sanguine fuso
gaudet habere uias, quod non terat hoste uacantis 440
Hesperiae fines uacuosque inrumpat in agros
atque ipsum non perdat iter consertaque bellis
bella gerat. non tam portas intrare patentis
quam fregisse iuuat, nec tam patiente colono
arua premi quam si ferro populetur et igni. 445
concessa pudet ire uia ciuemque uideri.
tunc urbes Latii dubiae uarioque fauore
ancipites, quamquam primo terrore ruentis
cessurae belli, denso tamen aggere firmant
moenia et abrupto circumdant undique uallo, 450
saxorumque orbes et quae super eminus hostem
tela petant altis murorum turribus aptant.
pronior in Magnum populus, pugnatque minaci
cum terrore fides, ut, cum mare possidet Auster
flatibus horrisonis, hunc aequora tota secuntur, 455
si rursus tellus pulsu laxata tridentis
Aeolii tumidis inmittat fluctibus Eurum,
quamuis icta nouo, uentum tenuere priorem
aequora, nubiferoque polus cum cesserit Euro
uindicat unda Notum. facilis sed uertere mentes 460
terror erat, dubiamque fidem fortuna ferebat.
gens Etrusca fuga trepidi nudata Libonis,
iusque sui pulso iam perdidit Vmbria Thermo.
nec gerit auspiciis ciuilia bella paternis
Caesaris audito conuersus nomine Sulla. 465
Varus, ut admotae pulsarunt Auximon alae,
per diuersa ruens neclecto moenia tergo,
qua siluae, qua saxa, fugit. depellitur arce
Lentulus Asculea; uictor cedentibus instat
deuertitque acies, solusque ex agmine tanto 470
dux fugit et nullas ducentia signa cohortes.
tu quoque nudatam commissae deseris arcem,
Scipio, Nuceriae, quamquam firmissima pubes
his sedeat castris, iam pridem Caesaris armis
Parthorum seducta metu, qua Gallica damna 475
suppleuit Magnus, dumque ipse ad bella uocaret
donauit socero Romani sanguinis usum.
at te Corfini ualidis circumdata muris
tecta tenent, pugnax Domiti; tua classica seruat
oppositus quondam polluto tiro Miloni. 480
ut procul inmensam campo consurgere nubem
ardentisque acies percussis sole corusco
conspexit telis, 'socii, decurrite' dixit
'fluminis ad ripas undaeque inmergite pontem.
et tu montanis totus nunc fontibus exi 485
atque omnis trahe, gurges, aquas, ut spumeus alnos
discussa conpage feras. hoc limite bellum
haereat, hac hostis lentus terat otia ripa.
praecipitem cohibete ducem: uictoria nobis
hic primum stans Caesar erit.' nec plura locutus 490
deuoluit rapidum nequiquam moenibus agmen.
nam prior e campis ut conspicit amne soluto
rumpi Caesar iter calida pro
'non satis est muris latebras quaesisse pauori?
obstruitis campos fluuiisque arcere paratis, 495
ignaui? non, si tumido me gurgite Ganges
summoueat, stabit iam flumine Caesar in ullo
post Rubiconis aquas. equitum properate cateruae,
ite simul pedites, ruiturum ascendite pontem.'
haec ubi dicta, leuis totas accepit habenas 500
in campum sonipes, crebroque simillima nimbo
trans ripam ualidi torserunt tela lacerti.
ingreditur pulsa fluuium statione uacantem
Caesar, et ad tutas hostis conpellitur arces.
et iam moturas ingentia pondera turris 505
erigit, et mediis subrepit uinea muris:
ecce, nefas belli, reseratis agmina portis
captiuum traxere ducem, ciuisque superbi
constitit ante pedes. uoltu tamen alta minaci
nobilitas recta ferrum ceruice poposcit. 510
scit Caesar poenamque peti ueniamque timeri.
'uiue, licet nolis, et nostro munere' dixit
'cerne diem. uictis iam spes bona partibus esto
exemplumque mei. uel, si libet, arma retempta,
et nihil hac uenia, si uiceris, ipse paciscor.' 515
fatur et astrictis laxari uincula palmis
imperat. heu, quanto melius uel caede peracta
parcere Romano potuit fortuna pudori!
poenarum extremum ciui, quod castra secutus
sit patriae Magnumque ducem totumque senatum, 520
ignosci. premit ille grauis interritus iras,
et secum 'Romamne petes pacisque recessus
degener? in medios belli non ire furores
iam dudum moriture paras? rue certus et omnis
lucis rumpe moras et Caesaris effuge munus.' 525
nescius interea capti ducis arma parabat
Magnus, ut inmixto firmaret robore partis.
iamque secuturo iussurus classica Phoebo
temptandasque ratus moturi militis iras
adloquitur tacitas ueneranda uoce cohortes. 530
'o scelerum ultores melioraque signa secuti,
o uere Romana manus, quibus arma senatus
non priuata dedit, uotis deposcite pugnam,
ardent Hesperii saeuis populatibus agri,
Gallica per gelidas rabies ecfunditur Alpes, 535
iam tetigit sanguis pollutos Caesaris enses.
di melius, belli tulimus quod damna priores:
coeperit inde nefas, iam iam me praeside Roma
supplicium poenamque petat. neque enim ista uocari
proelia iusta decet, patriae sed uindicis iram; 540
nec magis hoc bellum est, quam quom Catilina parauit
arsuras in tecta faces sociusque furoris
Lentulus exertique manus uaesana Cethegi.
o rabies miseranda ducis! cum fata Camillis
te, Caesar, magnisque uelint miscere Metellis, 545
ad Cinnas Mariosque uenis. sternere profecto
ut Catulo iacuit Lepidus, nostrasque securis
passus Sicanio tegitur qui Carbo sepulchro,
quique feros mouit Sertorius exul Hiberos.
quamquam, siqua fides, his te quoque iungere, Caesar, 550
inuideo nostrasque manus quod Roma furenti
opposuit. Parthorum utinam post proelia sospes
et Scythicis Crassus uictor remeasset ab oris,
ut simili causa caderes, quoi Spartacus, hosti.
te quoque si superi titulis accedere nostris 555
iusserunt, ualet, en, torquendo dextera pilo,
feruidus haec iterum circa praecordia sanguis
incaluit; disces non esse ad bella fugaces
qui pacem potuere pati. licet ille solutum
defectumque uocet, ne uos mea terreat aetas: 560
dux sit in his castris senior, dum miles in illis.
quo potuit ciuem populus perducere liber
ascendi, supraque nihil nisi regna reliqui.
non priuata cupis, Romana quisquis in urbe
Pompeium transire paras. hinc consul uterque, 565
hinc acies statura ducum est. Caesarne senatus
uictor erit? non tam caeco trahis omnia cursu
teque nihil, Fortuna, pudet. multisne rebellis
Gallia iam lustris aetasque inpensa labori
dant animos? Rheni gelidis quod fugit ab undis 570
Oceanumque uocans incerti stagna profundi
territa quaesitis ostendit terga Britannis?
an uanae tumuere minae quod fama furoris
expulit armatam patriis e sedibus urbem?
heu demens, non te fugiunt, me cuncta secuntur. 575
qui cum signa tuli toto fulgentia ponto,
ante bis exactum quam Cynthia conderet orbem,
omne fretum metuens pelagi pirata reliquit
angustaque domum terrarum in sede poposcit.
idem per Scythici profugum diuortia ponti 580
indomitum regem Romanaque fata morantem
ad mortem Sulla felicior ire coegi.
pars mundi mihi nulla uacat, sed tota tenetur
terra meis, quocumque iacet sub sole, tropaeis:
hinc me uictorem gelidas ad Phasidos undas 585
Arctos habet, calida medius mihi cognitus axis
Aegypto atque umbras nusquam flectente Syene,
occasus mea iura timent Tethynque fugacem
qui ferit Hesperius post omnia flumina Baetis,
me domitus cognouit Arabs, me Marte feroces 590
Heniochi notique erepto uellere Colchi,
Cappadoces mea signa timent et dedita sacris
incerti Iudaea dei mollisque Sophene,
Armenios Cilicasque feros Taurumque subegi:
quod socero bellum praeter ciuile reliqui?' 595
uerba ducis nullo partes clamore secuntur
nec matura petunt promissae classica pugnae.
sensit et ipse metum Magnus, placuitque referri
signa nec in tantae discrimina mittere pugnae
iam uictum fama non uisi Caesaris agmen. 600
pulsus ut armentis primo certamine taurus
siluarum secreta petit uacuosque per agros
exul in aduersis explorat cornua truncis
nec redit in pastus, nisi cum ceruice recepta
excussi placuere tori, mox reddita uictor 605
quoslibet in saltus comitantibus agmina tauris
inuito pastore trahit, sic uiribus inpar
tradidit Hesperiam profugusque per Apula rura
Brundisii tutas concessit Magnus in arces.
urbs est Dictaeis olim possessa colonis, 610
quos Creta profugos uexere per aequora puppes
Cecropiae uictum mentitis Thesea uelis.
hinc latus angustum iam se cogentis in artum
Hesperiae tenuem producit in aequora linguam,
Hadriacas flexis claudit quae cornibus undas. 615
nec tamen hoc artis inmissum faucibus aequor
portus erat, si non uiolentos insula Coros
exciperet saxis lassasque refunderet undas.
hinc illinc montes scopulosae rupis aperto
opposuit natura mari flatusque remouit, 620
ut tremulo starent contentae fune carinae.
hinc late patet omne fretum, seu uela ferantur
in portus, Corcyra, tuos, seu laeua petatur
Illyris Ionias uergens Epidamnos in undas.
hoc fuga nautarum, cum totas Hadria uires 625
mouit et in nubes abiere Ceraunia cumque
spumoso Calaber perfunditur aequore Sason.
ergo, ubi nulla fides rebus post terga relictis
nec licet ad duros Martem conuertere Hiberos,
cum mediae iaceant inmensis tractibus Alpes, 630
tum subole e tanta natum cui firmior aetas
adfatur. 'mundi iubeo temptare recessus:
Euphraten Nilumque moue, quo nominis usque
nostri fama uenit, quas est uolgata per urbes
post me Roma ducem. sparsos per rura colonos 635
redde mari Cilicas; Pharios hinc concute reges
Tigranemque meum; nec Pharnacis arma relinquas
admoneo nec tu populos utraque uagantis
Armenia Pontique feras per litora gentis
Riphaeasque manus et quas tenet aequore denso 640
pigra palus Scythici patiens Maeotia plaustri
et—quid plura moror? totos mea, nate, per ortus
bella feres totoque urbes agitabis in orbe
perdomitas; omnes redeant in castra triumphi.
at uos, qui Latios signatis nomine fastos, 645
primus in Epirum Boreas agat; inde per arua
Graiorum Macetumque nouas adquirite uires
dum paci dat tempus hiemps.' sic fatur, et omnes
iussa gerunt soluuntque cauas a litore puppes.
at numquam patiens pacis longaeque quietis 650
armorum, nequid fatis mutare liceret,
adsequitur generique premit uestigia Caesar.
sufficerent aliis primo tot moenia cursu
rapta, tot oppressae depulsis hostibus arces,
ipsa, caput mundi, bellorum maxima merces, 655
Roma capi facilis; sed Caesar in omnia praeceps,
nil actum credens cum quid superesset agendum,
instat atrox et adhuc, quamuis possederit omnem
Italiam, extremo sedeat quod litore Magnus,
communem tamen esse dolet; nec rursus aperto 660
uult hostes errare freto, sed molibus undas
obstruit et latum deiectis rupibus aequor.
cedit in inmensum cassus labor; omnia pontus
haurit saxa uorax montesque inmiscet harenis,
ut, maris Aeolii medias si celsus in undas 665
depellatur Eryx, nullae tamen aequore rupes
emineant, uel si conuolso uertice Gaurus
decidat in fundum penitus stagnantis Auerni.
ergo, ubi nulla uado tenuit sua pondera moles,
tunc placuit caesis innectere uincula siluis 670
roboraque inmensis late religare catenis.
talis fama canit tumidum super aequora Persen
construxisse uias, multum cum pontibus ausis
Europamque Asiae Sestonque admouit Abydo
incessitque fretum rapidi super Hellesponti, 675
non Eurum Zephyrumque timens, cum uela ratisque
in medium deferret Athon. sic ora profundi
artantur casu nemorum; tunc aggere multo
surgit opus longaeque tremunt super aequora turres.
Pompeius tellure noua conpressa profundi 680
ora uidens curis animum mordacibus angit,
ut reseret pelagus spargatque per aequora bellum.
saepe Noto plenae tensisque rudentibus actae
ipsa maris per claustra rates fastigia molis
discussere salo spatiumque dedere carinis 685
tortaque per tenebras ualidis ballista lacertis
multifidas iaculata faces. ut tempora tandem
furtiuae placuere fugae, ne litora clamor
nauticus exagitet neu bucina diuidat horas
neu tuba praemonitos perducat ad aequora nautas 690
praecepit sociis. iam coeperat ultima Virgo
Phoebum laturas ortu praecedere Chelas,
cum tacitas soluere rates. non anchora uoces
mouit, dum spissis auellitur uncus harenis;
dum iuga curuantur mali dumque ardua pinus 695
erigitur, pauidi classis siluere magistri,
strictaque pendentes deducunt carbasa nautae
nec quatiunt ualidos, ne sibilet aura, rudentes.
dux etiam uotis hoc te, Fortuna, precatur,
quam retinere uetas, liceat sibi perdere saltem 700
Italiam. uix fata sinunt; nam murmure uasto
inpulsum rostris sonuit mare, fluctuat unda,
totque carinarum permixtis aequora sulcis
<Eruta feruescunt litusque frementia pulsant.> 703a
ergo hostes portis, quas omnis soluerat urbis
cum fato conuersa fides, murisque recepti
praecipiti cursu flexi per cornua portus
ora petunt pelagusque dolent contingere classi.
heu pudor, exigua est fugiens uictoria Magnus.
angustus puppes mittebat in aequora limes
artior Euboica, qua Chalcida uerberat, unda. 710
hic haesere rates geminae, classique paratae
excepere manus, tractoque in litora bello
hic primum rubuit ciuili sanguine Nereus,
cetera classis abit summis spoliata carinis:
ut, Pagasaea ratis peteret cum Phasidos undas, 715
Cyaneas tellus emisit in aequora cautes;
rapta puppe minor subducta est montibus Argo
uanaque percussit pontum Symplegas inanem
et statura redit. iam Phoebum urguere monebat
non idem Eoi color aetheris, albaque nondum 720
lux rubet et flammas propioribus eripit astris,
et iam Plias hebet, flexi iam plaustra Bootae
in faciem puri redeunt languentia caeli,
maioresque latent stellae, calidumque refugit
Lucifer ipse diem. pelagus iam, Magne, tenebas 725
non ea fata ferens quae cum super aequora toto
praedonem sequerere mari: lassata triumphis
desciuit Fortuna tuis. cum coniuge pulsus
et natis totosque trahens in bella penates
uadis adhuc ingens populis comitantibus exul. 730
quaeritur indignae sedes longinqua ruinae.
non quia te superi patrio priuare sepulchro
maluerint Phariae busto damnantur harenae:
parcitur Hesperiae. procul hoc et in orbe remoto
abscondat Fortuna nefas, Romanaque tellus 735
inmaculata sui seruetur sanguine Magni.